امام باقر پس از عمری تلاش در میدان بندگی خدا و احیای دین و ترویج علم و خدمات اجتماعی به جامعه اسلامی، در روز هفتم ماه ذو‌الحجه[1] سال 114 رحلت کرد.

در سال رحلت و شهادت آن حضرت آرای دیگری نیز وجود دارد. اما بیشترین منابع تاریخی سال 114 را متذکر شده‌‌اند. [2]

منابع روایی و تاریخی علت وفات آن حضرت را مسمومیت دانسته‌‌اند، مسمومیتی که دست‌های حکومت امویان در آن دخیل بوده است.[3]

از برخی روایات استفاده می‌‌شود که مسمومیت امام باقر به وسیله زین آغشته به سم، صورت گرفته است، به گونه‌ای که بدن آن گرامی از شدت تأثیر سم به سرعت متورم گردید و سبب شهادت آن حضرت شد.[4]

در این که چه فرد یا افرادی در این ماجرای خائنانه دست داشته‌‌اند، نقل‌های روایی و تاریخی از اشخاص مختلفی نام برده‌‌اند.

بعضی از منابع، شخص هشام بن عبد الملک را عامل شهادت آن حضرت دانسته‌‌اند.[5]

بخشی دیگر، ابراهیم بن ولید را وسیله مسمومیت معرفی کرده‌‌اند.[6]

برخی از روایات نیز زید بن حسن را که از دیر زمان کینه‌‌های عمیق نسبت به امام باقر داشت، مجری این توطئه به شمار آورده‌‌اند.[7]

به طور مسلم وفات امام باقر در دوران خلافت هشام بن عبد الملک رخ داده است،[8] زیرا خلافت هشام از سال 105 تا سال 125 هجری استمرار داشته، و آخرین سالی که مورخان در وفات امام باقر نقل کرده‌‌اند 118 هجری می‌‌باشد.[9]

با این که نقل‌ها به ظاهر مختلف است، اما با اندکی تأمل در منابع روایی و تاریخ، بعید نمی‌‌نماید که همه آنها به گونه‌ای صحیح باشد زیرا عامل شهادت آن حضرت لازم نیست یک نفر باشد بلکه ممکن است افراد متعددی در شهادت امام باقر دست داشته‌‌اند که هر روایت به یکی از آنان اشاره کرده است.

با توجه به برخوردهای خشن و قهر آمیز هشام با امام باقر و عداوت انکار ناپذیر بنی امیه با خاندان علی شک نیست که او در از میان بردن امام باقر اما به شکلی غیر علنی انگیزه‌ای قوی داشته است.

بدیهی است که هشام برای عملی ساختن توطئه خود، از نیروهای مورد اطمینان خویش بهره جوید، از این رو ابراهیم بن ولید[10] را که عنصری اموی و دشمن اهل‌بیت: است به استخدام می‌‌گیرد و او امکانات لازم را در اختیار فردی که از اعضای داخلی خاندان علی به شمار می‌‌آید و می‌‌تواند در محیط زندگی امام باقر بدون مانع راه یابد و کسی مانع او نشود، قرار دهد، تا به وسیله او برنامه خائنانه هشام عملی گردد و امام به شهادت رسد.

امام باقر این چنین به شهادت رسید و به ملاقات الهی شتافت و در بقیع، کنار مرقد پدر بزرگوارش امام سجاد و عموی پدرش حسن بن علی مدفون گشت.[11]

[1] . فرق الشیعهٔ 61، اعلام الوری به جای ماه ذو الحجهٔ، ماه ربیع الاول را یاد کرده است .ر ک: ص 259 .

[2] . طبقات الکبیر 5/238، اصول کافی 2/372، تاریخ قم 197، ارشاد مفید 2/156، دلائل الامامهٔ 94، تاج الموالید 118، مناقب 4/210، سیر اعلام النبلاء 4/409، الانوار البهیهٔ 126، تاریخ ابن خلدون 2/23، عمدهٔ الطالب 137، شذرات الذهب 1/149، و...

[3] . الصواعق المحرقهٔ 210، احقاق الحق 12/154، اسعاف الراغبین بهامش نور الابصار 254، مثیر الاحزان، جواهری 244.

[4] . الخرائج و الجرائح، راوندی 2/604، مدینهٔ المعاجز 349، بحار 46/329، مستدرک الوسائل 2/ 211.

[5] . مآثر الانافهٔ فی معالم الخلافهٔ 1/152، مصباح کفعمی 522.

[6] . سبائک الذهب 74، دلائل الامامهٔ 94، مناقب ابن شهر آشوب 4/210، الفصول المهمهٔ 220، الانوار البهیهٔ 126.

[7] . منابع یاد شده در پاورقی شماره 1.

[8] . تاریخ یعقوبی 2/320، مروج الذهب 3/219، الانوار البهیهٔ 126، اعیان الشیعهٔ 1/ 650.

[9] . در کتاب اخبار الدول و آثار الاول ص 111 شهادت امام باقر7 در خلافت ابراهیم بن ولید دانسته شده است، ولی چنان که توضیح داده شد وفات آن حضرت در خلافت هشام بوده و ابراهیم بن ولید می‌‌توانسته است از مجریان نقشه هشام به شمار آید.

[10] . ابراهیم بن ولید بن عبد الملک، بعدها در سال 129، به خلافت رسید، ولی خلافتش دیری نپایید و پس از هفتاد روز کشته شد.ر ک: تاریخ الخلفاء، سیوطی .254

[11] . فرق الشیعهٔ 61، اصول کافی 2/372، ارشاد مفید 2/156، دلائل الامامهٔ 94، اعلام الوری 259، کشف الغمهٔ 2/327، تذکرهٔ الخواص 306، مصباح کفعمی 522، شذرات الذهب 1/149 و...

از برخی منابع استفاده می‌شود که آن حضرت، هنگام رحلت در شهر مدینه نبوده است، بلکه در محلی به نام حمیمه از روستاهای نواحی مکه یا شام بوده، پس از شهادت، آن گرامی را به مدینه منتقل کرده‌‌اند.

ر ک: وفیات الاعیان 4/174، المختصر فی اخبار البشر 1/203، احقاق الحق 12/ 152.