از جمله مسایل بحث انگیز معارف اسلامی که از دیر زمان، ذهن اندیشه‌وران و حتی عامیان را به پرسش‌های مختلف بر می‌‌انگیخته، مسأله جبر و اختیار است.

در قرآن که محور تعالیم اسلامی است از یک سو حاکمیت مطلق الهی بر تمامی ابعاد و زوایای هستی به انسان یادآوری شده است، و از سوی دیگر اعمال و موضع‌گیری آدمیان در صحنه زندگی و در میدان کفر و ایمان، عمل خود آنان به شمار آمده است.

در برخی آیات می‌‌خوانیم:

﴿مٰا شاءَ اللَّـهُ لا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللّـَه‏﴾[1]

خواست، خواست خداست و نیرویی جز به اتکای خدا وجود ندارد.

﴿وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یشاءَ اللهَ‏... ﴾[2]

شما چیزی را نمی‌‌خواهید مگر این که خداوند بخواهد.

﴿تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدی مَنْ تَشاء﴾[3] خداوند آن کس را که بخواهد به وسیله آیات قرآن گمراه می‌‌سازد و هر آن کس را که بخواهد هدایت می‌‌کند.

و از سوی دیگر در بعضی از آیات می‌‌خوانیم:

﴿وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصیبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَیدیكُم‏... ﴾[4]

هر ناگواری که به شما برسد، نتیجه دستاوردهای خود شماست.

﴿وَ لِتُجْزىٰ‏ كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُون‏﴾[5]

هر فردی به وسیله آن چه خود کسب کرده و انجام داده است مجازات می‌‌شود و آدمیان مورد ستم واقع نخواهند شد.

﴿وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى‏﴾[6]

در نظام داوری حق، هیچ کس سنگینی بار دیگری را بر دوش نمی‌‌کشد.

هر یک از این دو دسته آیات، بیانگر بعدی از معرفت جامع دینی است، و نظر به تبیین حقیقتی خاص دارد و در صورتی که جایگاه هر یک از این آیات شناخته نشود، مثلا یک دسته مورد توجه قرار گیرد و دسته دیگر نادیده انگاشته شده، یا توجیه و تأویل شود، معرفت دینی به انحراف می‌‌گراید، چنان که در صدر اسلام، دور ماندگان از مکتب اهل‌بیت: به دلیل عدم آشنایی کامل با منطق وحی و عدم تسلط بر مجموعه آیات قرآن و ناآگاهی از شیوه جمع میان پیام‌های آن، گرفتار افراط و تفریط شدند، گروهی به جبر گراییدند و دسته‌ای به تفویض کامل!

این جریان‌های فکری هر چند در عصر امام صادق اوج بیشتری یافت، ولی خیزش‌های آن در عصر امام باقر نمایان شد.

امام باقر در رد نظریه جبر مطلق و اختیار مطلق می‌‌فرمود:

لطف و رحمت الهی به خلق، بیش از آن است که آنان را به انجام گناهان مجبور سازد، و سپس ایشان را به خاطر کار‌‌هایی که به اجبار انجام داده‌‌اند عذاب کند! از سوی دیگر خداوند قاهرتر و نیرومندتر از آن است که چیزی را اراده کند و تحقق نیابد.

از آن حضرت سؤال شد که مگر میان جبر و اختیار، جایگاه سومی وجود دارد؟ امام باقر فرمود: آری میان جبر و اختیار مجالسی گسترده‌تر از فضای آسمان‌ها و زمین هست.[7]

[1] . کهف/ 39.

[2] . انسان/76، تکویر/ 81.

[3] . اعراف/ 155.

[4] . شوری/ 30.

[5] . جاثیه/ 22.

[6] . انعام/164، اسراء/15، زمر/39، فاطر/ 18.

[7] . عن ابی جعفر و ابی عبد الله7 قالا: إن الله ارحم بخلقه من ان یجبر خلقه علی الذنوب ثم یعذبهم علیها و الله اعز من ان یرید امرا فلا یکون، قال: فسئلا7 هل بین الجبر و القدر منزلهٔ ثالثهٔ؟ قالا: نعم أوسع مما بین السماء و الارض. اصول کافی 1/ باب الجبر و القدر، حدیث 9.