قدیمی‌ترین اثر شیعی دربارۀ عقیده به ظهور مهدی و مادرش نرجس خاتون که به دست ما رسیده است، کتاب «غیبت» و یا کتاب «قائم» از فضل بن شاذان نیشابوری است.

وی معاصر نعیم بن حماد مروزی از علمای اهل سنت بوده است، که او نیز دربارۀ مهدویت تألیف دارد. ابن ‌شاذان، کتاب خویش را پیش از ولادت و غیبت حضرت مهدی تألیف کرده است. [1]

او خراسانی بود و از مکتب پربرکت امام عسکری کسب فیض می‏نمودو از یاران ایشان بود. آن حضرت در مورد او می‏فرماید: «باید اهل خراسان به جایگاه فضل بن شاذان و بودن او در میانشان برخود ببالند».

فضل بن شاذان ازدی، از اصحاب امام رضا، عمر طولانی و با برکتی داشت، که همه آن را در دفاع از حریم تشیع سپری کرد و بیش از 180 جلد کتاب پر ارج از خود به یادگار گذاشت و سرانجام درسال 260 ه‍ دیده از جهان فروبست . [2]

رجال‌شناس بزرگ امامیه، در ستایش فضل بن شاذان می‌گوید: «او ثقه و از بزرگان فقها و متکلّمان شیعه و در این طایفه دارای مقام و جلالتی است. وی مشهورتر از آن است که ما به توصیف او بپردازیم. او دارای دانش بیکران، ناقل روایات فراوان و تألیفات بسیار است.»[3]

پدرش از راویان احادیث ائمه و اصحاب یونس بن عبدالرحمان بود و روایات ارزشمندی از اهل بیت: نقل کرده است.

فضل نیز تحت تربیت چنین پدری، نشو و نما کرد و به کمالات عالیه نائل شد. وی علم قرائت را در نوجوانی از اسماعیل بن عباد در بغداد فرا گرفت و علم حدیث را نیز از فقیه عارف و عابد، حسن بن علی بن فضال آموخت. همچنین علم کلام و سایر علوم را با اشتیاق فراوان نزد اساتید عصر تحصیل کرد. [4]

البته این کتاب به ظاهر قدیمی‌ترین کتابی است که مشروح داستان ولادت امام زمان را نوشته است، اما درمورد جریان اسارت نرجس خاتون چیزی ننوشته است. قابل ذکر است که این کتاب در زمان حیات امام حسن عسکری وپس از تولد امام زمان نوشته شده است.

وی در کتاب غیبت خود ولادت آن مهر تابان را اززبان امام حسن عسکری چنین نقل می‌کند:

«ولی خدا، حجت خدا و خلیفه او بعد از من، در شب 15 شعبان به سال 255 به هنگام طلوع فجر، به صورت ختنه شده متولد گردید».

«نخستین کسی که او را شستشو داد، «رضوان» خازن بهشت بود، که با جمعی از فرشتگان مقرب او را با آب کوثر و سلسبیل شستشو داد و سپس عمه‌ام «حکیمه» او را شستشو داد».[5]

امام حسن عسکری در شب ولادت امام زمان از یک زن صالحه‌ای که شیعه نبود، به عنوان قابله دعوت فرمود، تا در آن لحظات حساس حضور داشته باشد و در میان قوم خود حجت باشد، چنانکه خداوند گروهی از بستگانش را به دست او هدایت نمود. [6]

فضل بن شاذان، از پیشتازان عرصۀ پژوهش در مهدویت است. و این امر، از عمق بینش و اعتقاد راسخ او به ظهور منجی عالم بشریت در صحنۀ گیتی حکایت دارد.

محدّث قمی نیز مقام فضل را این چنین می‌ستاید: «ابومحمّد فضل بن شاذان بن خلیل ازدی نیشابوری ثقهٔ‌‌جلیل‌القدر از یاران حضرت ابو محمّد عسکری و از فقها و متکلّمان شیعه و شیخ طایفه و بسیار عظیم‌الشأن و اجلّ از توصیف است. از حضرت جواد حدیث روایت کرده است. فضل، صد و هشتاد کتاب تصنیف کرده و حضرت ابومحمّد عسکری دو دفعه و به روایتی سه مرتبه بر او ترحم فرموده و شیخ کشی، روایاتی را در مدح او ذکر کرده است. [7]

[1] . فهرست شیخ طوسی: ص 150 و رجال نجاشی ص 235.

[2] . رجال نجاشی، ابوالعباس نجاشی، نشر اسلامی، ص 307 و موسوعه طبقات الفقهاء، ج 3، ص 430 و 431.

[3] . رساله تواریخ النبی و الال، از محمد تقی تستری، صاحب قاموس الرجال ص 43

[4] . غیبت شیخ طوسی: ص 145.

[5] . رساله تواریخ النبی و الال، از محمد تقی تستری، صاحب قاموس الرجال ص 43

[6] . غیبت شیخ طوسی: ص 145.

[7] . منتهی الآمال، شیخ عباس قمی، نشر اسلامیه، ج 2، ص 356