با توجه به مطالب پیش گفته، روشن می‌شود که تعریف آزادی در نگرش اسلام چیست؟ اسلام، هم آزادی تکوینی برای انسان قائل است و هم آزادی تشریعی.

براساس آیات قرآن، انسان از آزادی تکوینی برخوردار است؛ یعنی، مختار است که کاری را انجام دهد یا ندهد و این، آزادی فطری بشر است.

همچنین آزادی تشریعی ـ که در منظر اسلام امری شایسته و بایسته است ـ یعنی انسان آزاد است که از آزادی تکوینی خود، در عمل و زندگی خویش بهره‏مند شود و هیچ‏کسی حق ندارد با فشار و زور و قدرت، از بهره‏وری معقول او از آزادی تکوینی جلوگیری کند.

به فرمودۀ خداوند متعال: «برخی از ما بعضی دیگر را به جای خدا، به خدایی نگیرند». [1] و «هیچ بشری را نسزد که خدا به او کتاب و حکم و پیامبری بدهد؛ سپس او به مردم بگوید: به جای خدا، بندگان من باشید!»[2]

این همان آزادی‏ای است که حضرت علی در وصیت خود به فرزندش امام حسن سفارش کرد:

«نفست را از هر پستی گرامی‏دار؛ هر چند دنائت، تو را به خواهش‏هایت برساند؛ چرا که هرگز در برابر نفست که می‏بخشی، چیز ارزنده‏ای به دست نخواهی آورد. بنده دگری مباش! زیرا خدایت آزاد آفریده است». [3]

براساس روح توحیدی ـ که در نگرش اسلامی از جایگاه ویژه‏ای برخوردار است ـ انسان تنها باید بنده خداوند باشد، نه غیر خدا و چنان که گفته شد، اراده خود را تابع مشیت و اراده خداوند قرار دهد و آزادی تکوینی خود را محدود و مقید به خواست خداوند گرداند. در این صورت، به زندگی با سعادت در دنیا و آخرت بار خواهد یافت.

اما همین انسان، در نگرش اسلامی حق ندارد بهره‏وری از آزادی تکوینی خود را محدود به خواسته‏ها و اراده‏های انسان‌های دیگر کند و خود را بنده دیگران سازد و عملاً خویش را از آزادی حقوقی و تشریعی محروم سازد. آزادی تشریعی ـ با تعریفی که از آن در دیدگاه قرآن ارائه شد ـ حق مسلم و طبیعی بشر است و هیچ انسانی حق بازستانی و محدود ساختن آن را ندارد.

خلاصه آنکه، بندگی خداوند موجب آزادی، و بندگی غیر خداوند فقدان آزادی است؛ چنان که «همسر عمران [مادر مریم] گفت: پروردگار من! نذر کردم که آنچه در رحم من است، آزاد و در خدمت تو باشد». [4]

[1] . آل عمران(3)، آیۀ 64 .

[2] . همان، آیۀ 79 .

[3] . نهج البلاغه، نامه 31.

[4] . آل عمران(3)، آیه 35.