تاکنون روشن شد که، آزادی یک کمال وسیله‌‌ای برای انسان است، نه کمال غایی و تمام هدف، بلکه غایت، به کمال مطلوب رسیدنِ انسانِ آزاد و مختار و عصیانگر و ظلوم و جهول است، نه نفس آزادی و رهایی او .

بله، اگر انسان، فاقد آزادی بود، دیگر کمالی برای او در رفتن این راه نبود. جبر و تحمیل که باشد، کمال انسانی نیست. کمال انسان در حرکت آگاهانه و آزادانه است. انسان، باید آزاد باشد، تجربه کند، عبرت گیرد و انتخاب کند .

در شرایط خفقان آمیز و بسته جامعه، امکان رشد استعدادها و شکوفا شدن و خلاقیت وجود نخواهد داشت. اساسا، حرکت و جنبش سلب می‌شود و آگاهی و تکامل جویی به رکود و جمود می‌گراید و این بر ضد هدف غایی مذکور است .

اسلام عزیز، نه تنها محبوس شدن اراده انسان‌ها، در قفس تحمیل و سرکوب اجتماعی را نمی‌پذیرد، بلکه بالاتر از آن را برای رشد و شکوفایی انسان به ارمغان آورده است، و نه تنها سلب آزادی افراد را توسط دیگران نفی می‌کند، بلکه همه انسان‌ها را در قبال هم در جهت رشد دادن و سرعت بخشیدن به روند تکاملی، مسؤول قرار داده است.

آن جا که امر به معروف و نهی از منکر را واجب کرده است، تا همه زمینه‌های سکون، رکود، جهل و فساد به دست آحاد مردم از بین برود و هر یک، دیگری را کمک و مساعدت کنند .

اسلام، فقط نگفته است: «مسلمان کسی است که دیگر مسلمانان از دست و زبانش آسوده باشند»، بلکه فرموده است: کسی که صبح کند در حالی که اهتمامی به امور مسلمانان نداشته باشد، مسلمان نیست …» .

اسلام، به این که «نان از دهان کسی مگیر»، اکتفا نکرده، بلکه گفته است: «کسی که سیر بخوابد و همسایه او گرسنه باشد، مسلمان نیست .» .

بدین سان است که در منطق قرآن شریف، بهترین امم، امتی نیست که تنها آزاد باشد و گزند او به دیگری نرسد و از فشار و تحمیل و اختناق رها باشد، بلکه، بهترین امت آن است که برای تعالی انسان مسؤولیت پذیرد: ﴿کُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ﴾[1] و در نیکی و پرهیزکاری تعاون داشته باشد: ﴿تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى﴾[2] و آحادش نه تنها هم دیگر را نمی‌درند، که با هم برادرند: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ﴾.[3]  

در میثاق انبیای سابق هم بر این مسؤولیت پذیریِ برتر از آزادی تاکید شده است، همان گونه که بر نقض آن عذاب آمده است: ﴿وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لاَ تَعْبُدُونَ إِلّاَ اللَّـهَ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَ ذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْـمَسَاکِينِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّکَاةَ ﴾[4]

[1] . آل عمران: 110 .

[2] . مائده: 2 .

[3] . حجرات: 10 .

[4] . بقره: 83 .