خداوند در قرآن می‌فرماید: ﴿یٰا اَیُّهَا الَّذِینَ امَنُواٰ اتقوا الله﴾؛‌‌ ای کسانی که ایمان آوردید از خدا بترسید. اول امر به تقواست.

در تعبیر قرآن، تقوا در مقابل احسان است.

﴿انَّ الله مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَالّذین هُم مُحسنون﴾؛ بی تردید خدا با کسانی است که پارسایی کرده‌اند و کسانی که نیکوکارند[1].

تقوا جنبه منفی قضیه است، یعنی پاکی و طهارت.

این‌که اول، امر به تقوا می‌شود چون در سلوک معنوی، اول تخلیه و طهارت و پاکی است. ‌‌ای اهل ایمان پاک بشوید. یعنی این که طاعت و عمل مثبت درصورتی بر ایمان و نورانیت می‌افزاید، که قبل از آن پاکی و تقوا باشد.

اگر انسان تقوا را کنار بگذارد یعنی در عین اینکه اهل طاعت است و عمل مثبت، خوب انجام می‌دهد ولی در مورد عمل‌های منفی هم اهل خودداری نیست، مثلش مثل بیماری است که دستورهای مثبت طبیب را خوب به کار می‌بندد ولی پرهیزهایی را که او دستور می‌دهد به کار نمی‌بندد. این، نتیجه نمی‌بخشد و نتیجه نهایی گرفته نمی‌شود.

این است که می‌فرماید: ﴿قَد اَفلح مَن زَکّیها﴾؛ رستگار شد کسی که نفس را پاک و پاکیزه نگه داشت»[2] لذا قبل از آنکه امر به ایمان طاعتی بکند، بعد از ایمان قلبی، اول دستور تقوا و طهارت و پاکی را می‌دهد، بعد امر می‌فرماید به ایمان طاعتی، یعنی طاعت رسول را به کار ببرید.

گرچه تقوا رئیس اخلاق شناخته شده است[3]. لیکن همان گونه که غالب فضایل اخلاقی سه درجه دارد: عام و خاص و اخص. تقوا نیز همین سه مرتبه را دارد:

‌1. تقوای عام که پرهیز از محرّمات است؛

2. تقوای خاص که اجتناب از مشتبهات است؛

3. تقوای اخص: دوری از مباحات، در پرتو اشتغال به واجبات و مستحبات. [4]

علامه مجلسی در ذکر اقسام تقوا، ‌علاوه بر سه مورد فوق، یک قسم دیگر نیز به نام «ورع سالکین» ذکر کرده است و مراد از آن، اعراض از غیر خدا، از ترس ضایع شدن عمر عزیز در کارهای بیهوده می‌باشد، هر چند منجر به حرام هم نشود. [5]

پس تقوا نیز مانند فضایل اخلاقی دیگردارای درجاتی است که نازل‌ترین آن، در سوره آل عمران، بیان شده است:﴿وَاتَّقُوا النّار الّتی أُعِدَّت لِلْکٰافرین﴾[6] و بپرهیز از آتش عذابی که برای کیفر کافران افروخته‌اند و درجات آن به حدی بالا می‌رود که همه کس تاب تحمل آن را ندارد و جز اولیاء الله نمی‌توانند به آن دست یابند.

[1] . سوره نحل ـ آیه 128.

[2] . سوره شمس ـ آیه 9.

[3] . نهج البلاغه، حکمت 410.

[4] . جوادی آملی، تسنیم (تقسیر قرآن کریم). تنظیم و ویرایش: علی اسلامی. قم، مرکز نشر اسراء، 1378،‌ج2، ص 155.

[5] . سید محمد هاشم دستغیب،‌ تقوا، ص 106.

[6] . سوره آل عمران ـ آیه 131.