تقوا از رایج‌ترین کلمات نهج البلاغه است. در کمتر کتابی مانند نهج البلاغه بر عنصر تقوا تکیه شده، و در نهج البلاغه به کمتر معنی و مفهومی به اندازه تقوا عنایت شده است. حال ببینیم مفهوم تقوا چیست؟

معمولاً چنین فرض می‌شود، که تقوا یعنی «پرهیزکاری»، و به عبارت دیگر تقوا یعنی یک روش عملی منفی، یعنی هر چه اجتناب‌کاری و پرهیزکاری و کناره‏گیری بیشتر باشد تقوا کامل‌تر است.

طبق این تفسیر؛ اولاً، تقوا مفهومی است که از مرحله عمل، انتزاع می‏شود، ثانیاً، روشی است منفی، ثالثاً، هر اندازه جنبه منفی شدیدتر باشد تقوا کامل‌تر است!

به همین جهت متظاهران به تقوا، برای این که کوچک‌ترین خدشه‏ای بر تقوای آن‌ها وارد نیاید از سیاه و سفید، تر و خشک، گرم و سرد اجتناب می‏کنند و از هر نوع مداخله‏ای در هر نوع کاری پرهیز می‏نمایند.

کلمه توحید، یعنی «لا اله الا الله»، یک نفی دارد یک اثبات، بدون نفی ماسوا، دم از توحید زدن ناممکن است. این است که عصیان و تسلیم، کفر و ایمان قرین یکدیگرند، یعنی هر تسلیمی متضمن عصیانی و هر ایمانی مشتمل بر کفری و هر ایجاب و اثبات، مستلزم سلب و نفیی است: ﴿فَمَن یَکفُر بالطّاغوتِ وَ یُؤمِن بِاللهِ فَقَد استَمسَک بالعُروةِ الوُثقیٰ﴾.

اما اولاً، پرهیزها و نفی‌ها و سلب‌ها و عصیان‌ها و کفرها در حدود «تضاد»‌هاست . پرهیز از ضدی برای عبور به ضد دیگر است، بریدن از یکی، مقدمه پیوند با دیگری است.

از این رو پرهیزهای سالم و مفید، هم جهت و هدف دارد و هم محدود است به حدود معین. پس یک روش عملی کورکورانه که نه جهت و هدفی دارد و نه محدود به حدی است، قابل دفاع و تقدیس نیست.

ثانیاً، مفهوم تقوا در نهج البلاغه، مرادف با مفهوم پرهیز ـ حتی به مفهوم منطقی آن ـ نیست. تقوا در نهج‌البلاغه نیرویی است روحانی، که بر اثر تمرین‌های زیاد پدید می‏آید و پرهیزهای معقول و منطقی از یک طرف سبب و مقدمه پدید آمدن این حالت روحانی است و از طرف دیگر معلول و نتیجه آن است و از لوازم آن به شمار می‏رود.

این حالت، روح را نیرومند و شاداب می‏کند و به آن مصونیت می‏دهد. انسانی که از این نیرو بی‏بهره باشد، اگر بخواهد خود را از گناهان مصون و محفوظ بدارد چاره‏ای ندارد جز این که خود را از موجبات گناه دور نگه دارد، و چون همواره موجبات گناه در محیط اجتماعی وجود دارد ناچار است از محیط کنار بکشد و انزوا و گوشه‏گیری اختیار کند.

مطابق این منطق یا باید متقی و پرهیزکار بود و از محیط کناره‏گیری کرد و یا باید وارد محیط شد و تقوا را بوسید و کناری گذاشت. طبق این منطق هر چه افراد اجتناب‌کارتر و منزوی‏تر شوند جلوه تقوایی بیشتری در نظر مردم عوام پیدا می‏کنند.

اما اگر نیروی روحانی تقوا در روح فردی پیدا شد، ضرورتی ندارد که محیط را رها کند، بلکه بدون رها کردن محیط، خود را پاک و منزه نگه می‏دارد.

دسته اول، مانند کسانی هستند که برای پرهیز از آلودگی به یک بیماری مسری، به دامنه کوهی پناه می‏برند. و دسته دوم مانند کسانی هستند که با تزریق نوعی واکسن، در خود مصونیت به وجود می‏آورند. و نه تنها ضرورتی نمی‏بینند که از شهر خارج شوند و از تماس با مردم پرهیز کنند، بلکه به کمک بیماران می‏شتابند و آنان را نجات می‏دهند. سعدی در گلستان آورده:

نهج البلاغه، تقوا را به عنوان یک نیروی معنوی و روحی می‌داند که بر اثر ممارست و تمرین پدید می‏آید و به نوبه خود آثار و لوازم و نتایجی دارد و از آن جمله پرهیز از گناه را سهل و آسان می‏نماید.

امیر المؤمنین علی می‌فرماید:

همانا ! درستی گفتار خویش را ضمانت می‏کنم و عهده خود را در گرو گفتار خویش قرار می‏دهم. اگر عبرت‌های گذشته برای یک شخص آینه قرار گیرد، تقوا جلو او را از فرو رفتن در کارهای شبهه‏ناک می‏گیرد... .

همانا خطاها و گناهان و زمام امور را در اختیار هوای نفس‏[قرار]دادن، مانند اسب‌های سرکش و چموشی است که لجام از سر آن‌ها بیرون آورده شده و اختیار از کف سوار بیرون رفته باشد. و عاقبت اسب‌ها سوارهای خود را در آتش افکنند. و مَثَل تقوا مثل مرکب‌های رهوار و مطیع و رام است که مهارشان در دست سوار است و آن مرکب‌ها با آرامش سوارهای خود را به سوی بهشت می‏برند». [1]

در این خطبه تقوا، به عنوان یک حالت روحی و معنوی ـ که اثرش حفظ و مالکیت نفس ـ است ذکر شده است. و بی‏تقوایی و مطیع هوای نفس بودن را، ضعف و زبونی در برابر محرکات شهوانی و هواهای نفسانی می‌داند.

انسان در آن حالت مانند سوار زبونی است که از خود اراده و اختیاری ندارد و این مرکب است که به هر جا که دلخواهش هست می‏رود.

لازمه تقوا، قدرت اراده و شخصیت معنوی داشتن و مالک حوزه وجود خود بودن است، مانند سوار ماهری که بر اسب تربیت شده‏ای سوار است و با قدرت و تسلط کامل آن اسب را در جهتی که خود انتخاب کرده می‏راند و اطاعت می‏کند.

آن گاه می‌فرماید: «تقوای الهی اولیای خدا را در حمایت خود قرار داده، آنان را از تجاوز به حریم منهیات الهی باز داشته است، و ترس از خدا را ملازم دل‌های آنان قرار داده است، تا آنجا که شب‌هایشان را بی خواب (به سبب عبادت) و روزهایشان را بی آب (به سبب روزه) گردانیده است.» [2]

در اینجا علی تصریح می‏کند که، تقوا چیزی است که پرهیز از محرمات الهی و همچنین ترس از خدا، از لوازم و آثار آن است. پس در این منطق تقوا نه عین پرهیز است و نه عین ترس از خدا، بلکه نیرویی است روحی و مقدس که این امور را به دنبال خود دارد. و بعد می‌فرماید:

«همانا تقوا در دنیایی امروز برای انسان به منزله یک حصار و به منزله یک سپر است و در فردای آخرت راه به سوی بهشت است.»[3]

[1] . نهج البلاغه،‌ خطبه 16.

[2] . نهج البلاغه، خطبه 113.

[3] . نهج البلاغه،‌ خطبه 157.