در این قسمت بحث چند مطلب باید مورد توجه قرار گیرد. آیا برخورد حکومت علی برخورد و خشونت مطلق بوده و یا اینکه در تمام موارد حکومت مدارا داشته و اساساً از اهرم خشونت استفاده نکرده است؟

با مطالعه گفتار و نوشتار علی در نهج البلاغه این واقعیت روشن می‌شود که علی هر مطلبی را چه خشونت و چه مدارا در جای خود خواهان بودند.

در نامه‌ای به یکی از کارگزاران خود می‌نویسد: «در آنجا که مدارا کردن بهتر است مدارا کن و در جایی که جز با درشتی کار انجام نمی‌گیرد درشتی کن.»[1]

اساساً علی نوع برخورد با مردم را همراه با رأفت و مهربانی و به دور از خشونت توصیه می‌کند. می‌فرماید: «هرگز با هیچ مسلمان، یهودی یا مسیحی با خشونت برخورد نکن.[2]

یا در نامه‌ای می‌فرماید: «در حکومت مدارا کن تا آینده خوبی داشته باشی.»[3]

و حتی در مورد مردم بصره که امام در مورد پیمان شکنی آنان، مطالبی بیان می‌کند می‌فرماید: با مردم آن (بصره) به نیکی رفتار کن و گره وحشت را از دل‌های آنان بگشای.[4]

و از برخوردهای تند و اجباری نهی می‌کند. می‌فرماید: به مردم نگو به من فرمان دادند و من نیز فرمان می‌دهم پس باید اطاعت کنید.[5]

همه این دستورات بر این نکته تأکید دارد؛ که حریم ملت حفظ شود و در مورد مردم، به خشونت و تندی و اجبار برخورد نشود. جایگاه مردم را بسیار بالا می‌برد و همگان را به توجه و احترام به حقوق اجتماعی فرا می‌خواند و همه را دعوت به مهربانی و رأفت با مردم می‌نماید.

با همه این تأکیدات علی کسانی که از دائره حق عبور کرده و راه گمراهی در پیش گرفتند را اهل مدارا و سازش نمی‌شمارد. می‌فرماید: با مخالفان حق و آنانکه در گمراهی و فساد غوطه ورند یک لحظه مدارا و سستی نمی‌کنم.[6]

علی در نامه‌ای به مردم بصره می‌نویسد:

«شما از پیمان شکستن و دشمنی آشکارا با من آگاهید، با این همه جرم شما را عفو کردم و شمشیر از فراریان برداشتم و استقبال کنندگان را پذیرفته و از گناه شما چشم پوشیدم. اگر هم اکنون کارهای ناروا و اندیشه‌های نابخردانه شما را به مخالفت و دشمنی با من بکشاند سپاه من آماده و پا در رکابند، و اگر مرا به حرکت دوباره مجبور کنید حمله‌‌ای به شما روا دارم که جنگ جمل در برابر آن بسیار کوچک باشد.»[7]

و نیز در خطبه‌‌ای دیگر می‌فرماید: «امروز زبان بسته را به سخن می‌آورم دور باد رأی کسی که با من مخالفت کند.»[8]

علی به عنوان رهبر جامعه اسلامی، سستی و مدارا را در برابر جریان باطل هرگز بر نمی‌تابد. و سخت و قاطع در برابر آن ایستادگی می‌کند. کما اینکه معاویه به عنوان یک جریان باطل در برابر او قرار می‌گیرد، و حضرت کمترین نرمش و سازشی را در برابر او نشان نمی‌دهد.

واقعیت این است که مدارا برای مردم و برای کسانی که تحمل آنان آسیبی به جامعه و وحدت جامعه نمی‌زند، امری قابل توجه در حکومت علی است. اما با جریان باطل هرگز مدارا و سازش نمی‌کند چرا که حضرتش معتقد است: حق و باطل همیشه در پیکارند.[9]

[1] . نهج البلاغه، نامه 46.

[2] . فروع كافی، ج 3، ص 540.

[3] . نهج البلاغه، نامه 69.

[4] . نهج البلاغه، نامه 18.

[5] . نهج البلاغه، نامه 53.

[6] . نهج البلاغه، خطبه 24.

[7] . نهج البلاغه، نامه 29.

[8] . نهج البلاغه، خطبه 4.

[9] . نهج البلاغه، خطبه 16