در خطبه ‏156، تقوا را به پناهگاهی بلند و مستحکم تشبیه فرموده، که دشمن قادر نیست در آن نفوذ کند.

در همه اینها توجه امام معطوف است به جنبه روانی و معنوی تقوا و آثاری که بر روح می‏گذارد، به طوری که احساس میل به پاکی و نیکوکاری و احساس تنفر از گناه و پلیدی در فرد به وجود می‏آورد.

دیدیم که از نظر نهج البلاغه، تقوا نیرویی است روحی، نیرویی مقدس و متعالی که منشأ کشش‌ها و گریزهایی می‏گردد، کشش به سوی ارزش‌های معنوی و فوق حیوانی، و گریز از پستی‌ها و آلودگی‌های مادی. از نظر نهج البلاغه تقوا حالتی است که به روح انسان شخصیت و قدرت می‌دهد و آدمی را مسلط به خویشتن و مالک «خود» می‏نماید .

در نهج البلاغه بر این معنی تأکید شده که تقوا حفاظ و پناهگاه است، نه زنجیر و زندان و محدودیت. بسیارند کسانی که میان «مصونیت» و «محدودیت» فرق نمی‏نهند و با نام آزادی و رهایی از قید و بند، به خرابی حصار تقوا فتوا می‏دهند.

قدر مشترک پناهگاه و زندان «مانعیت» است، اما پناهگاه مانع خطرهاست و زندان مانع بهره‏برداری از موهبت‌ها و استعدادها. این است که علی می‏فرماید:

بندگان خدا! بدانید که تقوا، حصار و بارویی بلند و غیر قابل تسلط است، و بی‏تقوایی و هرزگی، حصار و بارویی پست است که مانع و حافظ ساکنان خود نیست و آن کس را که به آن پناه ببرد حفظ نمی‏کند. همانا با نیروی تقوا، نیش گزنده خطاکاری‌ها بریده می‏شود.

علی در این بیان عالی خود گناه و لغزش را که به جان آدمی آسیب می‏زند، به گزنده‏ای از قبیل مار و عقرب تشبیه می‏کند، می‏فرماید: نیروی تقوا نیش این گزندگان را قطع می‏کند.

علی در برخی از کلمات تصریح می‏کند که تقوا مایه اصلی آزادی‌هاست، یعنی نه تنها خود قید و بند و مانع آزادی نیست، بلکه منبع و منشأ همه آزادی‌هاست.

در خطبه 221 می‏فرماید:

همانا، تقوا کلید درستی و توشه قیامت و آزادی از هر بندگی و نجات از هر تباهی است.

مطلب روشن است، تقوا به انسان آزادی معنوی می‏دهد، یعنی او را از اسارت و بندگی هوا و هوس آزاد می‏کند، رشته آز و طمع و حسد و شهوت و خشم را از گردنش بر می‏دارد و به این ترتیب ریشه بردگی‌های اجتماعی را از بین می‏برد. مردمی که بنده و برده پول و مقام و راحت طلبی نباشند، هرگز زیر بار اسارت‌ها نمی‏روند.

در میان آثار تقوا که بدان اشاره شده است، از همه مهم‌تر دو اثر است: یکی روشن‏بینی و بصیرت، و دیگر توانایی بر حل مشکلات و خروج از تنگناها و مشکلات.