مرحوم طبرسی می‌فرماید: «صفوان بن یحیی» می‌گوید: «ابو قره» محدث از پیروان «شبرمه» از من خواست تا او را خدمت امام رضا7 برسانم. من هم از آن حضرت اجازه گرفتم. ایشان نیز اجازه دادند. ابو قره خدمت امام رسیدند و سوالاتی در مورد حلال و حرام و احکام شرعی و واجبات پرسیدند، تا آن که سؤالش به توحید رسید.
ابوقره پرسید: خداوند مرا فدایت کند! در مورد کلام خداوند متعال با حضرت موسی7 برایم بفرمایید!
امام رضا7 فرمودند: خداوند و پیامبرش آگاه‌ترند که با چه زبان خداوند با موسی7 سخن گفت؛ به زبان سریانی، یا به زبان عبری.
ابو قره دست بر زبان خود گذاشت و گفت: من از این زبان سؤال می‌کنم.
امام رضا7 فرمودند: سبحان الله از آنچه تو می‌گویی!
و پناه بر خدا از این که خداوند شبیه به خلق خود شود و همچنان که آنان سخن می‌گویند، سخن گوید. و خداوند متعال هیچ مثل و مانندی ندارد و هیچ گوینده و انجام دهنده‌ای همانند او نیست.
ابوقره گفت: سخن خدا چگونه است؟
امام رضا7 فرمودند: سخن گفتن آفریننده با مخلوقات، همانند سخن گفتن مخلوقات با یکدیگر نیست و نیازی به باز کردن دهان و حرکت دادن زبان ندارد و همین که خداوند بگوید: باش، ایجاد می‌گردد. سخن گفتن خداوند با حضرت موسی7 و امر و نهی الهی که به ایشان ابلاغ می‌شد، همین گونه است.
ابو قره گفت: در مورد کتاب‌های آسمانی چه می‌فرمایید؟
امام رضا7 فرمودند: تورات و انجیل و زبور و قرآن و هر کتابی که از جانب خداوند نازل شده، کلام خدا و نور و هدایتی است برای جهانیان و همه آنها حادث هستند، یعنی زمانی نبوده و بعد موجود شده‌اند و همه‌ی آنها غیر از ذات خداوند متعال هستند؛ زیرا خداوند در قرآن می‌فرماید:
«أَوْ يُـحْدِثُ لَـهُمْ ذِكْرا»[1]
یعنی: یا این که برای آنها ذکری را ایجاد کند.
و در جای دیگر می‌فرماید:
«ما يَأْتيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُـحْدَثٍ إِلاَّ اسْتَمَعُوهُ وَ هُمْ يَلْعَبُون».[2]
یعنی: «این مردم غافل را هیچ پند و موعظه‌ای از جانب پروردگارشان نیاید و حادث نشود، مگر آن که آن پند را شنیده و باز به بازی و لهو و لعب عمر می‌گذرانند.»
پس خداوند تمام کتاب‌هایی را که نازل فرموده ایجاد کرده است.
ابو قره گفت: پس آیا آنها فانی می‌شوند و از بین می‌روند.
امام رضا7 فرمودند: تمام مسلمانان اتفاق دارند که هر چیزی غیر از خداوند متعال از بین رفتنی است و هر چیزی غیر از خدا، فعل خداوند و مخلوق اوست و تورات و انجیل و زبور و قرآن نیز فعل خدا و مخلوق او هستند. آیا نشنیده‌ای که مردم می‌گویند: «پروردگار قرآن» و این‌که روز قیامت قرآن می‌گوید: «پروردگارا! این فلانی است» و او را بهتر از خود او می‌شناسد و می‌گوید: «او روز و شب خود را مشغول من کرد. حال خدایا! تو هم شفاعت من را در مورد او بپذیر؟»
و همچنین تورات و انجیل و زبور، همه حادث شده‌اند و خدایی که هیچ کس همانند او نیست، آنها را آفریده و حادث کرده است تا برای ملتی که عقل خود را به کار می‌برند، هدایتی باشد.
و هر کس گمان کند که این کتاب‌های آسمانی همیشه بوده‌اند، معنایش این است که خداوند اول و قدیم و یکی نیست! بلکه کلام هم همیشه با او بوده و شریک و همراه او بوده است.
ابوقره گفت: ما روایتی داریم که در روز قیامت کتاب‌های آسمانی همه در برابر چشمان مردم به سوی خداوند، که پروردگار جهانیان است، باز خواهند گشت؛ زیرا این کتاب‌ها از خداوند و جزئی از او هستند، پس به سوی او باز خواهند گشت.
امام رضا7 فرمودند: مسیحیان نیز در مورد حضرت مسیح7 همین گونه گفتند که مسیح روح خدا و جزئی از اوست و به سوی خدا بازمی‌گردد و همچنین آتش پرست‌‌ها (زرتشتیان) نیز در مورد آتش و خورشید همین چیزها را گفتند که آنها جزئی از خدای‌اند و به سوی او بازمی‌گردند، در حالی که خداوند متعال برئ از آن است که جزء داشته باشد و یا مختلف باشد، و چیزی که جزء دارد، مختلف و یا همانند می‌شود؛ زیرا هر متجزی‌ای، متوهم است و قلت و کثرت نیز مخلوق هستند که بر خالقی دلالت می‌کنند که آنها را آفریده است.
ابوقره گفت: ما روایتی داریم که خداوند دیدن و کلام را میان پیامبران تقسیم کرده است و کلام را به حضرت موسی عنایت کرده و دیدن را نصیب حضرت محمد6 کرده است (تا آخر روایتی که قبلا ذکر کردیم)
و همچنین در مورد این آیه‌ی شریفه سؤال کرد که خداوند می‌فرماید:
﴿سُبْحانَ الَّذي أَسْرى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْـمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْـمَسْجِدِ الْأَقْصَى﴾.[3]
یعنی: پاک و منزه است خداوندی که بنده‌اش را در یک شب از مسجد الحرام (مکه) به مسجد الاقصی (بیت المقدس) برد.
امام رضا7 فرمودند: خداوند از این سفر پیامبر خبر می‌دهد و دلیل آن را این گونه بیان می‌فرماید: ﴿لِنُرِيَهُ مِنْ آياتِنا﴾؛ «تا آیات و نشانه‌های الهی را به او نشان دهیم.»
پس آیات خداوند غیر از خداوند هستند و دوباره خداوند متعال دلیل این سفر و چیزی را که آن حضرت دیده است، این گونه بیان می‌فرماید:
﴿فَبِأَيِّ حَديثٍ بَعْدَ اللهَ وَ آياتِهِ يُؤْمِنُونَ﴾
یعنی: «پس به کدام سخن بعد از خداوند و آیات و نشانه‌های او ایمان می‌آورند؟» پس آیات الهی غیر از خداوند هستند.
ابوقره گفت: پس خداوند کجاست؟
امام رضا7 فرمودند: کجا، مکان است و در فرق میان حاضر و غایت مطرح می‌گردد، که حاضر در این مکان است و غایب در مکان دیگر، ولی خداوند نه غایب است و نه حاضری بر خداوند سبقت می‌گیرد و خداوند در هر مکانی هست و همه چیز را تدبیر می‌کند و آفریننده هر چیز است و آسمان و زمین را نگه می‌دارد.
ابو قره گفت: آیا خداوند در آسمان نیست؟
امام7 فرمودند: او خداوند در آسمان‌ها و زمین است و هم در آسمان خداست و هم در زمین خداست و خداوند شما را در رحم‌های مادرانتان، هرگونه که بخواهد، شکل و قیافه می‌دهد و هر جا که باشید، خداوند با شماست و خداوند بر آسمان‌ها تسلط یافت، در حالی که آسمان‌ها به شکل دود بود. و خداوند بر آسمان‌ها تسلط یافت و آنها را به هفت آسمان تقسیم کرد.
و او خدایی است که بر عرش تسلط یافت، در حالی که خداوند بود، اما هیچ آفریده‌ای نبود و او همانگونه که خداوند است، زمانی که آفریده‌ای نبود نیز خداوند بود و همانند مخلوقات نیست که از حالتی به حالت دیگر انتقال یابد.
ابو قره گفت: پس چرا شما هنگامی که دعا می‌کنید، دست‌های تان را به سوی آسمان دراز می‌کنید.
امام رضا7 فرمودند: خداوند به شکل‌های مختلف عبادت، آفریدگانش را به بندگی دعوت کرده است و برای خداوند جایگاه‌هایی است برای پناه بردن به آن و او عبادتگاهی است برای عبادت او. خداوند از راه سخن گفتن و علم و عمل و توجه به سوی خداوند و دیگر راه‌ها بندگانش را به عبادت دعوت کرده است؛ مثل این‌که نماز رو به قبله باشد و برای حج و عمره باید به سوی کعبه رفت. و یکی دیگر از راه‌هایی که خداوند بندگانش را به آن دعوت کرده است، این است که به هنگام دعا و درخواست و تضرع، دست‌ها را بگشاییم و به سوی آسمان دراز کنیم؛ زیرا این حالت گدایان است و علامت بندگی و ذلت و خواری در پیشگاه خداوند است.
سپس امام رضا7 فرمودند: اگر مراد تو کف دست و ساعد است، پس همه چیزها فعل خداوند و آفریده‌ی او هستند و خداوند به واسطه هیچ یک از مخلوقات از دیگری غافل نمی‌گردد. بالاترین آفریده‌ها را از همان جهت اداره می‌کند که پایین‌ترین مخلوقات را اداره می‌کند و اولین آنها را از همان جهت اداره می‌کند که آخرین آنها را اداره می‌کند، بدون هیچ سختی و زحمتی و بدون هیچ خرج و نیاز به مشورت و یا درد سری.
و اگر تو می‌گویی که هر کس بیشتر خداوند را اطاعت کند، به او نزدیک‌تر است و همچنین روایت دارید که نزدیک‌ترین حالت‌های انسان نسبت به خداوند، در حالت سجده است.
و باز روایتی دارید که چهار ملائکه هستند که با هم ملاقات کردند، که یکی از طرف بالا و دیگری از طرف پایین مخلوقات و سومی از جانب شرق و چهارمی از جانب غرب مخلوقات می‌آیند و از همدیگر می‌پرسند و آنان جواب می‌دهند که: از نزد خدا می‌آئیم و او ما را فرستاده است.
پس تمام این روایت‌ها دلیل آن می‌شود که تمام این نزدیک بودن‌ها به معنای منزلت و مقام است؛ نه این‌که تشبیه و تمثیل برای خداوند متعال باشد.
ابوقره گفت: آیا اقرار می‌کنی که خداوند حمل می‌شود؟
امام رضا7 فرمودند: هر چیزی که حمل شود، کاری روی آن انجام شده است و به غیر از خود اضافه شده و به آن احتیاج پیدا کرده است و لفظ محمول، نقضی در شأن خداوند متعال است. و همین گونه است اگر کسی بگوید: خداوند بالا است و پایین و بالاترین و پایین‌ترین است.
و خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَ لِلَّـهِ الْأَسْماءُ الْـحُسْنى فَادْعُوهُ بِها﴾[4] برای او نام‌های زیباست پس خداوند را با آن نام‌ها بخوانید.» و خداوند در هیچ یک از کتاب‌های آسمانی نفرموده که خداوند محمول است؛ بلکه خداوند حمل کننده در خشکی‌ها و دریاها است و نگه‌دارنده آسمان‌ها و زمین است و حمل کننده هر چیزی است که غیر از خداوند است، و هیچ گاه شنیده‌ایم که کسی به خداوند ایمان بیاورد و او را بزرگ شمارد و در دعای خود بگوید: ای کسی که حمل می‌شود!
ابو قره گفت: پس آیا این روایت را تکذیب می‌کنید: «هنگامی که خداوند غضبناک می‌گردد، و فرشتگانی که عرش خداوند را حمل می‌کنند، از سنگینی عرش که بر دوششان احساس می‌کنند، متوجه خشم خداوند می‌گردند و برای همین می‌افتند و هنگامی که خشم خداوند فرونشست، عرش دوباره به حال اول بازمی‌گردد و فرشتگان نیز به جای خود بازمی‌گردند»؟
امام رضا7 فرمودند: بگو ببینم از زمانی که خداوند شیطان را لعنت کرد تا امروز و از امروز تا روز قیامت، آیا از شیطان و یارانش خشمگین بوده و خواهد بود یا راضی وخشنود است؟
ابو قره پاسخ داد: آری بر آنها خشمگین است.
امام رضا7 فرمودند: پس هرگاه خداوند خشنود گردد، عرش سبک می‌شود، ولی با جوابی که تو دادی، خداوند همیشه بر شیطان و یارانش خشمگین است.
پس امام رضا7 فرمودند: وای بر تو! چگونه جرأت می‌کنی و خداوند را به تغیر از حالتی به حالت دیگر وصف می‌کنی و این‌که هر چه بر مخلوقات جاری می‌گردد، بر خداوند نیز جاری می‌شود؟ سبحان الله! خداوند همیشه بوده است؛ اگر چه دیگران از بین می‌روند و با تغییر کنندگان هیچ تغییری نکرده است.
صفوان می‌گوید: بعد از جواب امام7 رنگ ابو قره تغییر کرد و دیگر پاسخی نداشت تا بگوید و بلند شد و از خدمت امام بیرون رفت.[5] و [6]
[1] . سوره‌ی طه، آیه 114.
[2] . سوره‌ی انبیاء، آیه 2.
[3] . سوره اسری، آیه 1.
[4] . سوره‌ی اعراف، آیه‌ی 180.
[5] . حول الرویه، ص 62.
[6] . فضایل و سیره امام رضا7 عالم آل‌محمد در آثار استاد علامه حسن‌زاده آملی مد ظله العالی/ عزیزی،
عباس، ۱۳۴۲.
