(1)

وَجَدْتُ عِلْمَ النَّاسِ فِي أَرْبَع‏: أَوَّلُهَا أَنْ تَعْرِفَ رَبَّك‏، وَ الثَّانِيَةُ أَنْ تَعْرِفَ مَا صَنَعَ بِك‏، الثَّالِثَةُ أَنْ تَعْرِفَ مَا أَرَادَ مِنْك‏، وَ الرَّابِعَةُ أَنْ تَعْرِفَ مَا يُخْرِجُكَ مِنْ دِينِك‏. [1]

فرمود: تمام علوم جامعه را در چهار مورد شناسائی کرده‌ام:

اوّلین آن‌‌ها این که پروردگار و آفریدگار خود را بشناسی و نسبت به او شناخت پیدا کنی.

دوّم، این که بفهمی که از برای وجود تو و نیز برای بقاء حیات تو چه کارها و تلاش هائی صورت گرفته است.

سوّم، بدانی که برای چه آفریده شده‌ای و منظور چه بوده است.

چهارم، معرفت پیدا کنی به آن چیزهائی که سبب می‌‌شود از دین و اعتقادات خود منحرف شوی یعنی راه خوشبختی و بدبختی خود را بشناسی و در جامعه چشم و گوش بسته حرکت نکنی.

(2)

رَحِمَ اللّـهُ عَبْدا تَفَقَّهَ، عَـرَفَ النّاسَ وَ لایعْرِفُونَـهُ.[2]

فرمود: خداوند متعال رحمت کند بنده‌ای را که در مسائل دینی و اجتماعی و سیاسی و... فقیه و عالم باشد و نسبت به مردم شناخت پیدا کند، گر چه مردم او را نشناسند و قدر و منزلت او را ندانند.

(3)

مَا قُسِمَ بَيْنَ الْعِبَادِ أَفْضَلُ مِنَ الْعَقْل‏، نَوْمُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ سَهَرِ الْـجَاهِل‏.[3]

فرمود: چیزی با فضیلت تر و بهتر از عقل، بین بندگان توزیع نشده است، تا جائی که خواب عاقل ـ هوشمند ـ افضل و بهتر از شب زنده داری جاهل بی خرد است.

(4) 

إ نَّ أهْلَ الاْ رْض مَرْحُومُونَ ما یخافُونَ، وَ أدُّوا الاْ مانَةَ، وَ عَمِلُوا بِالْـحَقِّ.[4]

فرمود: اهل زمین مورد رحمت ـ و برکت الهی ـ هستند، مادامی که خوف و ترس ـ از گناه و معصیت داشته باشند، ـ ادای امانت نمایند و حقّ را دریابند و مورد عمل قرار دهند.

(5)

بِئْسَ الْعَبْدُ یکونُ ذاوَجْهَینِ وَ ذالِسانَینِ.[5]

فرمود: بد شخصی است آن که دارای دو چهره و دو زبان می‌‌باشد. ـ که در پیش رو چیزی گوید و پشت سر چیز دیگرـ

(6)

الْـمَغْبُونُ مَنْ غُبِنَ عُمُرَهُ سَاعَة.[6]

فرمود: خسارت دیده و ورشکسته کسی است که عُمْر خود را هر چند به مقدار یک ساعت هم که باشد بیهوده تلف کرده باشد.

(7)

مَنِ اسْتَشَارَ لَـمْ يَعْدَمْ عِنْدَ الصَّوَابِ مَادِحا، وَ عِنْدَ الْـخَطَاءِ عَاذِرا.[7]

فرمود: کسی که در امور زندگی خود با اهل معرفت مشورت کند، چنانچه درست و صحیح عمل کرده باشد مورد تعریف و تمجید قرار می‌‌گیرد و اگر خطا و اشتباه کند عذرش پذیرفته است.

(8)

مَنْ لَمْ یکنْ لَهُ مِنْ نَفْسِهِ واعِظٌ تَمَکنَ مِنْهُ عَدُوُّهُ یعنی الشیطان.[8]

فرمود: هر کسی عقل و تدبیرش را مورد استفاده قرار ندهد، دشمنش ـ یعنی؛ شیاطین إنسی و جنّی و نیز هواهای نفسانی ـ به راحتی او را می‌‌فریبند و منحرف می‌‌شود.

(9)

لَا يَـخْلُو الْـمُؤْمِنُ مِنْ خَـمْسَةٍ: سِواک، وَمِشطٍ، و سَجّادَةٍ، سُبْحَةٍ فِيهَا أَرْبَعٌ وَ ثَلَاثُونَ حَبَّـة، وَ خاتَمُ عَقیقٍ.[9]

فرمود: مؤمن همیشه همراه خود پنج چیز باید داشته باشد: مسواک، شانه، مهر و جانماز، تسبیح برای ذکر گفتن انگشتر عقیق به دست راست داشتن در حال نماز و دعا و...

(10)

لَا تَدْخُلُوا الْـحَمَّامَ عَلَى الرِّيق‏، وَ لَا تَدْخُلُوهُ حَتَّى تَطْعَمُوا شَيْئا.[10]

فرمود: بعد از صبحانه، بدون فاصله حمّام نروید؛ همچنین سعی شود با معده خالی داخل حمام نروید، بلکه حتّی الامکان قبل از رفتن به حمّام قدری غذا بخورید.

(11)

إِيَّاكَ وَ الْـمِزَاح‏، فَإِنَّهُ يَذْهَبُ بِنُورِ إِيمَانِك‏، وَ يَسْتَخِفُّ مُرُوَّتَك‏.[11]

فرمود: بر حذر باش از شوخی و مزاح بی جا چون که نور ایمان را از بین می‌‌برد و جوانمردی و آبرو را سبک و بی اهمیت می‌‌گرداند.

(12)

اللَّحْمُ ینْبِتُ اللَّحْمَ، وَالسَّمَک یذیبُ الْـجَسَدَ.[12]

فرمود: خوردن گوشت، موجب روئیدن گوشت در بدن و فربهی آن می‌‌گردد؛ ولی خوردن ماهی، گوشت بدن را آب و جسم را لاغر می‌‌گرداند.

(13)

مَنْ صَدَقَ لِسانُهُ زَکی عَمَلُهُ، وَ مَنْ حَسُنَتْ نیتُهُ زیدَ فی رِزْقِهِ، وَ مَنْ حَسُنَ بِرُّهُ بِإِخْوَانِه‏ وَ أَهْلِهِ مُدَّ فِي عُمُرِه‏.[13]

فرمود: هر که زبانش صادق باشد اعمالش تزکیه است، هر که فکر و نیتش نیک باشد در روزیش توسعه خواهد بود، هر که به دوستان و آشنایانش نیکی و احسان کند، عمرش طولانی خواهد شد.

(14)

اِذا ماتَ الْـمُؤْمِنُ بَکتْ عَلَیهِ الْـمَلائِکةُ وَ بُقاعُ الْاَرض.[14]

فرمود: زمانی که ـ دانشمند ـ مؤمنی وفات یابد و بمیرد، ملائکه‌‌ها برای او گریه می‌‌کنند.

(15)

الْـمُؤْمِنِ مَثَلُ كَفَّتَيِ الْـمِيزَانِ كُلَّمَـا زِيدَ فِي إِيمَانِهِ زِيدَ فِي بَلَائِه‏.[15]

فرمود: مؤمن همانند دو کفّه ترازو است، که هر چه ایمانش افزوده شود بلاها و آزمایشاتش بیشتر می‌‌گردد.

(16)

مَنْ أَرَادَ أَنْ يَكُونَ أَقْوَى النَّاسِ فَلْيَتَوَكَّلْ عَلَى اللهَ‏.[16]

فرمود: هر کس بخواهد (در هر جهتی) قوی‌ترین مردم باشد باید توکل در همه امور، بر خداوند سبحان نماید.

(17)

وَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ وَ الصِّدْقُ يَـجْلِبَانِ الرِّزْق‏، وَ الْـخِيَانَةُ وَ الْكَذِبُ يَـجْلِبَانِ الْفَقْرَ وَ النِّفَاق‏.[17]

فرمود: امانت داری و راست گوئی، هر دو موجب توسعه روزی می‌‌شوند؛ ولیکن خیانت در امانت و دروغ گوئی موجب فلاکت و بیچارگی و سبب تیرگی دل می‌‌باشد.

(18)

أَبْلِغْ خَيْراً وَ قُلْ خَيْراً وَ لَا تَـكُنْ إِمَّعَـة.[18]

فرمود: نسبت به هم نوع خود خیر و نیکی داشته باش، و سخن خوب و مفید بگو، و خود را تابع بی‌تفاوت و بی‌مسئولیت قرار مده.

(19)

تَفَقَّهُوا فِي دِينِ اللهَ‏، فَاِنَّ الْفِقْهَ مِفْتاحُ الْبَصیرَةِ، وَ تَمامُ الْعِبادَةِ، وَ السَّبَبُ اِلَی الْـمَنازِلِ الرَفیعَةِ وَ الرُّتَبِ الْـجَلِيلَةِ فِي الدِّينِ وَ الدُّنْيَا.[19]

فرمود: مسائل و احکام اعتقادی و عملی دین را فرا گیرید، چون که شناخت احکام و معرفت نسبت به دستورات خداوند، کلید بینائی و بینش و اندیشه می‌باشد و موجب تمامیت کمال عبادات و اعمال می‌‌گردد؛ و راه به سوی مقامات و منازل بلندمرتبه دنیا و آخرت است.

(20)

فَضلُ الْفَقیهِ عَلَی العابِدِ کفَضلِ الشمْسِ عَلَی الْکواکبِ، وَ مَنْ لَمْ یتَفَقَّهْ فی دینِهِ لَمْ یرْض اللّـهُ لَهُ عَمَلاً.[20]

فرمود: ارزش و فضیلت فقیه بر عابد همانند فضیلت خورشید بر ستاره‌‌ها است و کسی که در امور دین فقیه و عارف نباشد، خداوند نسبت به اعمال او راضی نخواهد بود.

(21)

عَظِّمِ الْعَالِمَ لِعِلْمِهِ وَ دَعْ مُنَازَعَتَه‏، وَ صَغِّرِ الْـجَاهِلَ لِـجَهْلِه‏ وَ لَا تَطْرُدْهُ
وَ لَـكِنْ قَرِّبْهُ وَ عَلِّمْه‏.[21]

فرمود: عالم را به جهت عملش تعظیم و احترام کن و با او منازعه منما، و اعتنائی به جاهل مکن ولی طردش هم نگردان، بلکه او را جذب نما و آنچه نمی‌‌داند تعلیمش بده.

(22)

صَلوةُ النّوافِلِ قُرْبانٌ اِلَی اللّـهِ لِکلِّ مُؤمِنٍ.[22]

فرمود: انجام نمازهای مستحبّی، هر مؤمنی را به خداوند متعال نزدیک می‌‌نماید.

(23)

مَثَلُ الدُّنْيَا مَثَلُ الْـحَيَّةِ، مَسُّهَا لَيِّنٌ وَ فِي جَوْفِهَا السَّمُّ الْقَاتِلُ، يَحْذَرُهَا الرِّجَالُ ذَوُو الْعُقُول‏ وَ يَهْوِي إِلَيْهَا الصِّبْـيَانُ بِأَيْدِيهِم‏.[23]

فرمود: مَثَل دنیا همانند مار است که پوست ظاهر آن نرم و لطیف و خوشرنگ، ولی در درون آن سمّ کشنده‌ای است که مردان عاقل و هشیار از آن گریزانند و بچّه صفتان و بولهوسان به آن عشق می‌‌ورزند.

(24)

مَثَلُ الدُّنْيَا مَثَلُ مَاءِ الْبَحْرِ كُلَّمَـا شَرِبَ مِنْهُ الْعَطْشَانُ ازْدَادَ عَطَشاً حَتَّى يَقْتُلَه‏.[24]

فرمود: مَثَل دنیا (و اموال و زیورآلات و تجمّلات آن) همانند آب دریا است که انسانِ تشنه، هر چه از آن بیاشامد بیشتر تشنه می‌‌شود و آنقدر میل می‌‌کند تا هلاک شود.

(25)

لَيْسَ الْقُبْلَةُ عَلَى الْفَمِ إِلَّا لِلزَّوْجَةِ وَ الْوَلَدِ الصَّغِير.[25]

فرمود: بوسیدن لب‌‌ها و دهان برای یکدیگر در هر حالتی صحیح نیست مگر برای همسر و یا فرزند کوچک.

(26)

مَنْ نَظَرَ بِرَأْيِهِ هَلَكَ، وَ مَنْ تَرَكَ أَهْلَ بَيْتِ نَبِيِّه‏6 ضَل‏َّّ، وَ مَنْ تَرَكَ كِتَابَ اللَّـهِ وَ قَوْلَ نَبِيِّهِ كَفَر.[26]

فرمود: هر کس به رأی و سلیقه خود اهمیت دهد و در مسائل دین به آن عمل کند هلاک می‌‌شود، و هر کس اهل بیت پیغمبر6 را رها کند گمراه می‌‌گردد، و هر کس قرآن و سنّت رسول خدا را ترک کند کافر می‌‌باشد.

(27)

إِنَّ اللَّـهَ تَعَالَى لَيُبْغِضُ الْعَبْدَ النَّوَّامَ، إِنَّ اللَّـهَ تَعَالَى لَيُبْغِضُ الْعَبْدَ الْفَارِغ‏.[27]

فرمود: همانا خداوند دشمن دارد آن بنده‌ای را که زیاد بخوابد، و دشمن دارد آن بنده ای را که بیکار باشد.

(28)

التَّواضعُ: أَنْ تُعْطِـيَ النَّاسَ مَا تُـحِبُّ أَنْ تُعْطَاه‏.[28]

فرمود: تواضع و فروتنی آن است که آن چه دوست داری، دیگران درباره تو انجام دهند، تو هم همان را درباره دیگران انجام دهی.

(29)

یسْتَحَبُّ غَرامَةُ الْغُلامِ فی صِغَرِهِ لِیکونَ حَلیمـا فی کبَرِهِ وَ ینْـبَغی لِلرَّجُلِ أنْ یوَسِّعَ عَلی عَیالِهِ لِئَلاّ یتَمَنَّوْا مَوْتَهَ.[29]

فرمود: بهتر است پسر را در دوران کودکی به کارهای مختلف و سخت، وادار نمائی تا در بزرگی حلیم و بردبار باشد؛ و بهتر است مرد نسبت به اهل منزل خود دست و دل باز باشد و در حدّ توان رفع نیاز کند تا آرزوی مرگش را ننمایند.[30]

(30)

لَیسَ مِنّا مَنْ لَمْ یحاسِبْ نَفْسَهُ فی کلِّ یوْمٍ، فَإِنْ عَمِلَ حَسَنا إ سْتَزادَ اللّـهَ، وَ إ نْ عَمِلَ سَیئا إ سْتَغْفَرَاللّـهَ وَ تابَ اِلَیهِ.[31]

فرمود: از شیعیان و دوستان ما نیست، کسی که هر روز محاسبه نَفْس و بررسی اعمال خود را نداشته باشد، که اگر چنانچه اعمال و نیاتش خوب بوده، سعی کند بر آن‌‌ها بیفزاید و اگر زشت و ناپسند بوده است، از خداوند طلب مغفرت و آمرزش کند و جبران نماید.

(31)

لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ دَلِيلٌ وَ دَلِيلُ الْعَاقِلِ التَّـفَـكُّر.[32]

فرمود: برای هر چیزی، دلیل و راهنمائی است و راهنمای شخص عاقل، تفکر و اندیشه می‌‌باشد.

(32)

مَا فِي الْـمِيزَانِ شَيْ‏ءٌ أَثْقَلَ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ.[33]

فرمود: در میزان الهی نیست عمل و چیزی، سنگین‌تر از ذکر صلوات بر محمّد و اهل بیتش (صلوات اللّه علیهم اجمعین).

(33)

قَلیلُ الْعَمَلِ مِنَ الْعاقِلِ مَقْبُونٌ مُضاعَفٌ وَ کثیرُالْعَمَلِ مِنْ أهْلِ الْـهَوی وَ الْـجَهْلِ مَرْدُودٌ.[34]

فرمود: اعمال شخص عاقل مقبول است و چند برابر أجر خواهد داشت گر چه قلیل باشد، ولی شخص نادان و هوسران گر چه زیادکار و خدمت و عبادت کند پذیرفته نخواهد بود.

(34)

وَ شعْرُالْـجَسَدِ إ ذا طالَ قَطَعَ ماءَ الصُّلْبِ، وَ أَرْخَى الْـمَفَاصِل‏، وَ وَرِثَ الضعْفَ وَ السِلَّ، وَ إ نَّ النُّورَةَ تَزیدُ فِی ماءِ الصُّلْبِ، وَ تُقَّوِی الْبَدَنَ، وَ تَزیدُ فی شخْمِ الْکلْیتَینِ، وَ تَسْمِنُ الْبَدَنَ.[35]

فرمود: موهای بدن زیر بغل و اطراف عورت چنانچه بلند شود سبب قطع و کمبود آب کمر، سستی مفاصل استخوان و ضعف سینه و گلو خواهد شد، استعمال نوره سبب تقویت تمامی آن‌‌ها می‌‌باشد.

(35)

ثَلاثَةٌ یجْلُونَ الْبَصَرَ: النَّظَرُ إلَی الخُضرَةِ، وَ النَّظَرُ إلَی الْماءِ الْجاری، وَ النَّظَرُ إ لَی الْوَجْهِ الْـحَسَنِ.[36]

فرمود: سه چیز بر نورانیت چشم می‌‌افزاید: نگاه بر سبزه، نگاه بر آب جاری و نگاه به صورت زیبا.

(36)

إنَّ الاْرْض لا تَـخُلُو مِنْ حُجَّةٍ، وَ أنَا وَ اللّـهِ ذلِک الْـحُجَّةُ.[37]

فرمود: همانا زمین در هیچ موقعیتی خالی از حجّت خدا نیست و به خدا سوگند که من خلیفه و حجّت خداوند هستم.

(37)

سُرْعَةُ الْـمَشی تَذْهَبُ بِبَهاءِ الْـمُؤْمِنِ.[38]

فرمود: با سرعت و شتاب راه رفتن، بهاء و موقعیت مؤمن را می‌‌کاهد.

(38)

إ نَّما أمِرْتُمْ أنْ تَسْئَلُوا، وَ لَيْسَ عَلَيْنَا الْـجَوَابُ، إنَّما ذلِک إلَینا.[39]

فرمود: شماها مأمور شده‌اید که از ما اهل‌بیت رسول اللّه سؤال کنید، ولیکن جواب و پاسخ آن‌‌ها بر ما واجب نیست بلکه اگر مصلحت بود پاسخ می‌‌دهیم وگرنه ساکت می‌‌باشیم.

(39)

مَا ذِئْبَانِ ضَارِبَانِ فِي غَنَمٍ قَدْ غَابَ عَنْهَا رُعَاؤُهَا، بِأَضَرَّ فِي دِينِ الْـمُسْلِمِ مِنْ حُبِّ الرِّئَاسَة.[40]

فرمود: خطر و ضرر علاقه به ریاست برای مسلمان بیش از دو گرگ درّنده‌ای است، به گله گوسفندی که چوپان ندارند حمله کنند.

(40)

الْإِيمَانُ فَوْقَ الْإِسْلَامِ بِدَرَجَةٍ، وَ التَّقْوَى فَوْقَ الْإِيمَانِ بِدَرَجَةٍ، وَ الْيَقِينُ فَوْقَ التَّقْوَى بِدَرَجَةٍ، وَ مَا قُسِمَ فِي النَّاسِ شَيْ‏ءٌ أَقَلُّ مِنَ الْيَقِين‏.[41]

فرمود: ایمان، یک درجه از اسلام بالاتر است؛ تقوی نیز، یک درجه از ایمان بالاتر؛ یقین، یک درجه از تقوی بالاتر و برتر می‌باشد و درجه‌ای کمتر از مرحله یقین در بین مردم ثمره بخش نخواهد بود.

[1] . كافى : ج 1، ص 50، ح 11، اعيان الشيعهٔ : ج 2، ص 9، نزههٔ النّاظر: ص 121، ح 1.

[2] . نزههٔ النّاظر و تنبيه الخاطر حلوانى : ص 122، ح 2.

[3] . تحف العقول : ص 213، بحار الانوار: ج 1، ص 154، ضمن ح 30، و ج 75، ص 312، ضمن ح 1.

[4] . تهذيب الاحكام : ج 6، ص 350، ح 991، وافى : ج 4، ص 433، ح 2273.

[5] . تحف العقول : ص 291، بحار الانوار: ج 1، ص 150، ضمن ح 30.

[6] . نزههٔ الناظر و تنبيه الخاطر حلوانى : ص 123، ح 6.

[7] . نزههٔ الناظر و تنبيه الخاطر: ص 123، ح 13، بحار الانوار: ج 75، ص ‍ 140، ح 37.

[8] . نزههٔ الناظر و تنبيه الخاطر: ص 124، ح 15.

[9] . بحار الانوار: ج 98، ص 136، ح 76، مصباح المتهجّد شيخ طوسى : ص 735، ب 3.

[10] . وسائل الشّيعهٔ : ج 2، ص 52، ح 1454.

[11] . وسائل الشّيعهٔ : ج 12، ص 118، ح 15812.

[12] . وسائل الشيعهٔ : ج 25، ص 78، ح 21240.

[13] . تحف العقول : ص 388، س 17، بحار الانوار: ج 75، ص 303، ضمن حديث 25.

[14] . اصول كافى : ج 1، ص 38، بحار الانوار: ج 82، ص 177، ح 18.

[15] . تحف العقول : ص 301، بحار الانوار: ج 78، ص 320، ضمن ح 3.

[16] . بحار الانوار: ج 75، ص 327، ضمن ح 4.

[17] . تحف العقول : ص 297، بحار الانوار: ج 75، ص 327، ضمن ح 4.

[18] . تحف العقول : ص 304، بحار الانوار: ج 2، ص 21، ح 62، و ج 75، ص 325، ح 2.

[19] . تحف العقول : ص 302، بحار الانوار: ج 10، ص 247، ح 13.

[20] . تحف العقول : ص 303، بحار الانوار: ج 10، ص 247، ح 13.

[21] . تحف العقول : ص 209، بحار الانوار: ج 75، ص 309، ضمن ح 1.

[22] . وسائل الشيعهٔ : ح 4 ص 73، ح 4547.

[23] . تحف العقول : ص 292، بحار الانوار: ج 1، ص 152، ضمن ح 30.

[24] . تحف العقول : ص 292، بحار الانوار: ج 1، ص 152، ضمن ح 30.

[25] . تحف العقول : ص 302، بحار الانوار: ج 10، ص 246، ح 12.

[26] . اصول كافى : ج 1 ص 72 ح 10.

[27] . وسائل ج 17 ص 58 ح 4.

[28] . وسائل الشّيعهٔ : ج 15، ص 273، ح 20497.

[29] . وسائل الشّيعهٔ : ج 21، ص 479، ح 27805.

[30] . وسائل ج 21 ص 540 ح 1.

[31] . وسائل الشّيعهٔ : ج 16، ص 95، ح 21074.

[32] . تحف العقول : ص 285، بحار الانوار: ج 1، ص 136، ضمن ح 30.

[33] . أصول كافى : ج 2، ص 494، ح 15.

[34] . تحف العقول : ص 286، بحار الانوار: ج 70، ص 111، ح 14.

[35] . وسائل الشّيعهٔ : ج 2، ص 65، ح 1499.

[36] . وسائل الشّيعهٔ : ج 5، ص 340، ح 3، محاسن برقى : ص 622، ح 69.

[37] . كافى، ج 1، ص 179، ح 9.

[38] . خصال : ج 1، ص 9، ح 30.

[39] . مستدرك الوسائل: ج 17، ص 278، ح 35.

[40] . وسائل الشّيعهٔ : ج 15، ص 350، ح 1، مستدرك: ج 11، ص 381، ح 1.

[41] . وافى : ج 4، ص 145، ح 1، بحار الانوار: ج 67، ص 136، ح 2.