در گذشته یاد آور شدیم که حمد و ثنا، ستایش خدا در برابر صفات کمالی و ثبوتی اوست، هم چنان که تسبیح او، پیراسته ساختن خدا از نقایص و معایب است.

چون در برخی از آیات مورد بحث، هر دو موضوع با هم وارد شده است، از این نظر، هر دو بحث را یک جا بحث می‌نماییم. در تقسیم بندی آیات از هر قسمی به ذکر یک آیه اکتفا می‌کنیم.

الف) گاهی قرآن تسبیح موجودات را در دایره وسیعی بیان کرده و آن را امری عمومی که همه موجودات را در بر می‌گیرد مطرح می‌کند و می‌فرماید:

«سَبَّحَ للهِ مِا فِی السَّمواتِ وَالأَرْضِ وَهُوَ الْعَریزُ الْحـَکِیمُ؛[1]

آن چه در آسمان‌ها و زمین است، خدا را تنزیه می‌کند، اوست عزیز و حکیم.»

لفظ (ما) برخلاف تصور برخی، هم در عاقل و هم غیر عاقل به کار می‌رود و منظور از آن در این جا، تمام موجوداتی است که در آسمان‌ها و زمین قرار دارند.

آیه‌های 1 و 24 سوره حشر، 1 سوره صف، 1 سوره جمعه، 1 سوره تغابن به همین مضمون هستند و صریح‌ترین آیه در این مورد، آیه 44 سوره اسراست، چنان که می‌فرماید:

«تُسَبِّحُ لَهُ السَّمواتُ السَّبْعُ وَالأَرْضُ وَمَن فیهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَی‏ءٍ إِلّا یسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلکِنْ لاتَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کانَ حَلیماً غَفُوراً؛

آسمان‌های هفتگانه و زمین و هر موجود عاقلی که در آنهاست، خدا را تنزیه می‌کند و آن چه در جهان هستی به عنوان (شی‏ء) شناخته شده است، خدا را با ستایش خود تنزیه می‌کند ولی شما از تسبیح آنها آگاه نیستید و درک نمی‌کنید به راستی که او همواره بردبار (و) آمرزنده است.»

نکته قابل توجه - که بعداً سند گفتار ما خواهد بود - عدم آگاهی و درک ما از تسبیح آنهاست.

ب) گاهی از تسبیح فرشتگان به صراحت و یا به کنایه سخن می‌گوید، آن جا که می‌فرماید:

«وَالْمـَلائِکَةُ یسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الأرْضِ...؛[2]

فرشتگان با حمد پروردگار خویش او را تسبیح می‌گویند و درباره افرادی که در زمین هستند، آمرزش می‌طلبند.»

تسبیح فرشتگان در آیات دیگری نیز وارد شده است.[3]

ج) گاهی پس از یک بیان عمومی، تسبیح مرغان هوا را متذکر شده و چنین می‌فرماید:

«أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ یسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّمواتِ وَالأَرْضِ وَالطَّیـرُ صَافّاتٍ کُلّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَتَسْبِیحَهُ...؛[4]

آیا ندیدی، آن چه در آسمان‌ها و زمین است خدا را تسبیح می‌گویند و مرغان گشاده بال نیز تسبیح می‌گویند و هرکدام به دعا و تنزیه خود آشناست».

دقت بفرمایید در این آیه به آن گروه که خدا را تسبیح می‌کنند، نسبت (علم) می‌دهد و آنها را به تسبیح خود عالم و آگاه معرفی می‌کند و به اصطلاح می‌فرماید:

«کُلّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَتَسْبیحَهُ؛ 

هر کدام به دعا و تسبیح خود آشناست».

تسبیح پرندگان، در آیات دیگری نیز وارد شده است.[5]

د) در برخی تصریح شده که کوه‌ها در اوقات خاصی خدا را تسبیح می‌گویند، آن جا که می‌فرماید:

«إِنّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ یسَبِّحْنَ بِالعَشِی وَ الإِشْـراقِ؛[6]

ما کوه‌ها را برای داود رام کرده و آنها شبانگاه و صبحگاه، خدا را تسبیح می‌گویند».

تسبیح کوه‌ها در آیات دیگری نیز وارد شده است.[7]

هـ) برای بار پنجم تسبیح رعد را متذکر می‌شود و می‌فرماید: «ویسبح الرعد بحمده».[8]