بُعد دیگر حجاب از دیدگاه قرآن و روایات در «نگاه» است. این بخش از حجاب بعد از بُعد اول، شناخته شده‌ترین بُعد از ابعاد حجاب است و دستور صریح قرآن کریم بر این بُعد از حجاب دلالت دارد. که حجاب هم برای زن و هم برای مرد است، هم چنان که خداوند در سوره‌ی مبارکه نور به مردان و زنان به طور جداگانه امر می‌کند که چشم‌های خود را فرو افکنند.[1]

اصطلاح «غضّ بصر» در لغت به معنای فرو افکندن چشم می‌باشد و نه فروبستن آن. «غض» به تنهایی به معنای کاستن، تخفیف و نگهداری است که هم برای صدا استفاده می‌شود و هم برای چشم؛ برای مثال آیه‌ی 19 سوره لقمان می‌فرماید: «واغضُض مِن صَوتِکَ؛ صدای خود را کوتاه کن.»[2]

شهید مطهری با تأمل در لغت عرب می‌فرماید: «غض بصر» با «غمض عین» متفاوت است. «غمض» به معنای فروبستن است که با کلمه عین همراه می‌شود نه کلمه بصر. شهید مطهری «با مبنای فلسفی خود نگاه را به دو دسته‌ی «استقلالی» و «آلی» تقسیم می‌کند. «در نگاه استقلالی» یعنی این که نگاه کردن به کسی یا چیزی برای خوب تماشا کردن و ورانداز کردن آن برای ارزیابی آن؛ اما «نگاه آلی» یعنی نگاه کردنی که خودش هدف نیست، بلکه به عنوان مقدمه و وسیله سخن گفتن است. بر این اساس، امر الهی به زنان و مردان مؤمن، پرهیز از نگاه استقلالی است نه نگاه آلی؛ یعنی پرهیز کردن از نگاهی که هدفش صرفاً تماشا کردن و لذت بصری بردن و چشم چرانی است.»[3]

از مطالب مزبور نکات ذیل را می‌توان بدست آورد:

1. امر جداگانه به مردان و زنان مؤمن به خاطر تأکید این امر.

2. تقدم امر به مردان پیش از زنان؛ در این دستور مشترک ابتدا مردان مورد خطاب الهی قرار گرفته‌اند و پس از آنان زنان؛ و این امر شاید دلالت بر ضرورت و اولویت این نوع از حجاب در میان مردان داشته است.

3. تعلق گرفتن امر به مردان و زنان مشروط به شرط ایمان: لازمه‌ی ایمان مردان و زنان مؤمن پرهیز از چشم چرانی است؛ در حقیقت بخشی از ایمان افراد مؤمن در گرو پاک داشتن چشم شان از آلودگی‌ها، لذت‌های حرام و آلودگی‌های بصری است.

حضرت رسول 6 در زمینه نگاه و حرمت آن می‌فرمایند: «از نگاه بعد از نگاه بپرهیز؛ زیرا نگاه اول از آن توست و ناخواسته است، اما نگاه دوم به زیان توست و عمدی می‌باشد و نگاه سوم ویران گر است.» و «امام صادق7 نیز می‌فرمایند: نگاه بعد از نگاه، بذر شهوت در دل می‌کارد و این خود برای به گناه کشاندن و به فتنه انداختن صاحبش کافی است.»[4]

حضرت رسول6 می‌فرمایند: «پیرامون نگاه حرام و تبعات آن هر که چشم خود را از حرام پرکند، خداوند در روز قیامت چشم او را از آتش پر می‌کند، مگر این که توبه کند و از عمل خود دست بردارد.» نکته‌ی مهم آن است که پرهیز از نگاه به نامحرم و نگاه‌های حرام اگر چه در روایات بیشتر مربوط به مردان است ولی همان گونه که آیات شریفه نیز تصریح شد، پرهیز از نگاه خیانت کارانه و نگاه هوس آلود به نامحرم در مورد زنان نیز صدق می‌کند؛ از این رو حضرت رسول6 می‌فرمایند: «خشم خداوند سخت است بر زن شوهرداری که چشم خود را از غیرشوهر خود یا از کسی که محرم او نیست پرکند.»[5]

آن چه به «غض بصر» کمک می‌کند، در نظر گرفتن قدرت خداوندی است که از نهانی‌های انسان، آگاه است و ادراک و مشاهده‌ی عظمت و جلال خداوند در دل، یاور انسان در حفظ چشم از نگاه به محرمات الهی است. حضرت رسول6 می‌فرمایند: «بسته شدن چشم‌ها از حرام عامل بازدارنده‌ی خوب و توانمندی است برای تهذیب نفس و پاک کردن دل از خواهش‌های نفسانی.»[6] تأمل در این دستور الهی سخنان معصومین: حرمت روابط اجتماعی و حفظ خانواده را تداعی می‌کند که اسلام می‌خواهد جامعه‌ای سالم و به دور از حرام داشته باشد تا همه‌ی اقشار بدور از جنسیت بتوانند با امنیت و مصونیت؛ در جامعه کارکردهای خود را به نحو احسن انجام دهند.

[1]. سوره نور، آیات 30 و 31.

[2]. قریشی، ج 5 : 105 و 104

[3]. مسأله حجاب، شهید مطهری، ص 123 و 124.

[4]. میزان الحکمهٔ، محمدی ری شهری، ج 13، ص 325.

[5]. همان.

[6]. همان.