پیش‌تر اشاره شدکه برخی مردمانِ عهد جاهلیت، اگر چه بت می‌‌‌پرستیدند، لیکن پرستش بت‌ها را برای تقرّب به خدا انجام می‌دادند و در عین حال دارای عقایدی بودند که گذشته از بت پرستی، رنگ جاهلیت نیز داشت و خداوند از آن به عنوان «ظن جاهلیت» یاد می‌کند و بقایای آن اندیشة جاهلی هنوز در برخی افراد تازه مسلمان باقی مانده بود و در گیر‌و‌‌دار حوادث و پیش آمدها بروز می‌کرد و خود را نشان می‌داد؛ از جمله گروهی بودند که بعد از شکست مسلمانان در جنگ اُحد، خداوند از آنان چنین یاد می‌‌کند:

«.. . اما گروه دیگری در فکر جان خویش بودند (و خواب به چشمانشان نرفت.) آن‌ها گمان‌های نادرستی ـ همچون گمان‌های دوران جاهلیت ـ دربارة خدا داشتند و می‏گفتند: آیا چیزی از پیروزی نصیب ما می‏شود؟! بگو: همة کارها (و پیروزی‌ها) به دست خداست! آن‌ها در دل خود، چیزی را پنهان می‏دارند که برای تو آشکار نمی‏سازند، می‏گویند: اگر ما سهمی از پیروزی داشتیم، در این جا کشته نمی‏شدیم!.. .»[1]

و این دسته از مسلمانان مردمانی بودند که خداوند آنان را به خودشان واگذاشته بود و جز خود به چیز دیگری نمی‌اندیشیدند و اندیشه‌ای جز حفظ زندگی و حیات دنیوی خود نداشتند و از آن می‌هراسیدند که مبادا در چنبرة مرگ بیفتند و به دین و به چیزی روی نمی‌آوردند مگر برای بهره‌مندی از امور دنیوی، و به این ظن و گمان روی به دین می‌آوردند که عاملی شکست ناپذیر است، چون خدا راضی به پیروزی و غلبه دشمنانش نمی‌شود، اگر چه از جهت ظاهری آنان تمام اسباب پیروزی را داشته باشند و به هر حال اینان تا دین به سودشان است دین دارند و چون کار واژگونه شود و به هدف خود نرسد، بر می‌گردند.

و این‌که به خدا گمان باطل دارند، از «ظنون» جاهلیت است که خداوند را به امری می‌ستایند و توصیف می‌‌کنند که ستایش و توصیف حق و درستی نیست، بلکه از اوصافی است که اهل جاهلیت خدا را به آن می‌ستودند و آن گفتة آنان است: ﴿هَلْ لَنا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَيْ‏ءٍ﴾ که خداوند کار را به دست آنان اندازد و خداوند به پیامبر دستور می‌دهد که پاسخ دهد؛ ﴿قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّـهِ‏...﴾ ؛ زیرا آنان می‌‌پنداشتند که برخی امور به نفع آنان است ـ چه اسباب آن را فراهم کنند یا فراهم نکنند ـ ولی چون شکست خوردند و دسته‌ای کشته شدند در این عقیده به تردید افتاده‌اند.

روشن است آن‌چه آنان برای خود بر خدا لازم می‌دانستند، چیره شدن و پیروزی بود و این پندار را به جهت اسلام آوردن خود داشتند و گمان می‌کردند که دین در هر حال شکست ناپذیر است و به دنبال آن دین داران هم شکست نمی‌خورند. چون بر خدا لازم است آنان را یاری کند، بدون هیچ قید و شرطی و این ظن و گمانِ ناحق و باطلی است و ظن جاهلیت است.. .

زیرا برخی مشرکان جاهلیت معتقد بودند که خداوند خالق همه چیز است و برای هر صنف و دسته‌ای از حوادث؛ مانند رزق و حیات و.. . و برای هر نوعی از انواع هستی چون انسان، زمین و غیره، ربّ و پروردگاری است، که هیچ گاه در چیزی که اراده کند شکست نمی‌خورد، لذا این ربّ‌ها و خدایان را می‌‌‌پرسیدند تا روزیشان دهد و سعادتشان بخشد و از بدی‌ها و آسیب‌ها حفظشان کند و خداوند سبحان را چون ملک و پادشاه بزرگی می‌دانستند. که هر دسته از رعیت و بخشی از حکومتش را به والی تام الاختیاری سپرده که هر چه می‌خواهد در منطقه تحت نفوذش و حوزة حکومتش انجام دهد.

به هرحال هرکس چنین گمان بردکه دینِ حق در ظاهر و در آغازِ کار شکست ناپذیر است و پیامبر6 که نخستین دریافت کنندة آن از حق بوده و سختی آن را تحمل کرده، نباید در دعوت مردم به دین، شکست بخورد یا این‌که کشته شود یا بمیرد، چنین ظنی در مورد خدا حق نیست و ظن جاهلیت است و برای خدا شریک قائل شدن است، که پیامبر را «ربّ» بپندارد که امر پیروزی و غنیمت یافتن را به او واگذار کرده باشد با این که خداوند شریک ندارد؛ «إنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّـهِ».[2]

[1] . ﴿وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ یظُنُّونَ بِاللَّـهِ غَیرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ یقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ الأَمْرِ مِنْ شَی‏ءٍ قُلْ إِنَّ الأَمْرَ كلَّهُ لِلَّـهِ یخْفُونَ فی‏ أَنْفُسِهِمْ ما لا یبْدُونَ لَك یقُولُونَ لَوْ كانَ لَنا مِنَ الأَمْرِ شَی‏ءٌ ما قُتِلْنا هاهُنا . . .﴾ (سوره آل عمران، آیه 154)

[2] . علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، چاپ بیروت، مؤسسة الاعلمی، ج 4، صص 48 ـ 47.