نفس در آموزه‌‌های قرآنی، آفریده‌ای است که در کالبد بشری دمیده می‌شود و با روح و جان و روان و مفاهیم آن‌‌ها مرتبط می‌شود. طبرسی در تفسیر مجمع البیان ذيل آيه ﴿وَ ما يَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ﴾ مي‌گويد: واژه نفس چند معنا دارد:
به معنی روح مثل؛ ﴿اللَّـهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حينَ مَوْتِها﴾ يعني روحش خارج شد.
به معنی تاکید بر چیزی، و ذات و اصل چیزی مثل؛ ﴿وَ اتَّقُوا يَوْماً لا تَجْزي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً﴾[1]
معنای سوم آن، بخشی از وجود انسانی است که گرایش به غرایز و تمایلات نفسانی دارد. مثل؛ ﴿وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ ما رَحِمَ رَبِّي﴾[2] به کار رفته.
معنای چهارم آن، همان معنی بشر و انسان را می‌‌‌رساند مثل؛ ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ﴾[3] به کار رفته و به ظاهر مراد از آن حضرت آدم7 است.
معنای پنجمی که قرآن، نفس را در آن به کار برده قلب و باطن شخص است مثل؛ ﴿رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَا فِي نُفُوسِکُمْ﴾.[4]
در آیات قرآنی، نفس انسانی پدیده‌ای غیر از جسم اوست که به حکم الهی در هنگام مرگ گرفته می‌شود و در حقیقت به معنای روح و جان انسان می‌باشد که می‌تواند از تن جدا شود و زیست نماید ﴿وَ لَوْ تَرى إِذِ الظَّالِمُونَ في غَمَراتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلائِكَةُ باسِطُوا أَيْديهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّـهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَ كُنْتُمْ عَنْ آياتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ﴾ يعني: و کاش ستمکاران را در گرداب‌هاى مرگ مىدیدى که فرشتگان [به سوى آنان] دست‌هایشان را گشودهاند [و نهیب مىزنند] جان‌هایتان را بیرون دهید امروز به [سزاى] آنچه به ناحق بر خدا دروغ مىبستید و در برابر آیات او تکبر مىکردید به عذاب خوارکننده کیفر مىیابید.[5]
نفس پدیده‌ای است که در یک فرآیند، در جسم دمیده می‌شود و انشا و خلقی دیگر می‌یابد. به طور معمول، نفس را در برابر عقل نهاده و سفارش می‌شود که باید آدمی از عقل خویش پیروی کند و با هوای نفس، یعنی خواست نفس مبارزه نماید. قرآن گاهی نفس را مطلق به کار برده مثل؛ ﴿عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ﴾[6] مراقب خود باشید.
[1] . سوره بقره، آيه 48.
[2] . سوره یوسف، آيه 35.
[3] . سوره نساء، آيه 1.
[4] . سوره اسراء، آيه 25.
[5] . سوره انعام، آيه 93.
[6] . سوره مائده، آيه 105.
