اما کذب در اخلاق و مقامات دين، آن است که، ادعاى صفاتى چون:

خوف از خدا، رجا، صبر، شکر، تسليم، رضا، معرفت، زهد و امثال اينها کند، و اسم‏آنها را بر خود ببندد و از حقيقت و آثار آنها بى‏خبر باشد. و در او از لوازم آنها اثرى ‏نباشد. و چنين شخصى نيز کاذب است. مثلا ملاحظه مى‏کنيم که چنانچه کسى از پادشاهى قهار، يا اميرى صاحب اقتدار به جهت ‏خيانتى که از او سرزده يا تقصيرى که ‏مرتکب شده خائف شود، چهره او زرد، و نفس او سرد، و خواب و خوراک بر او دشوار، و عيش و تنعم بر او ناگوار، خاطر او پريشان، و اعضا و جوارح او مضطرب ولرزان مى‏شود. بلکه بسا باشد که، ترک اهل و عيال و مال و منال خود مى‏کند. و در ولايات ‏غربت‏ به تنهائى و مشقت مى‏سازد. و اين همه از خوف و بيم آن کسى است که از او ترسيده. و اين خوف، خوف صادق، و صاحب آن خائف است.

و اما کسى که دعوى ترس از پروردگار، و خوف از کژدم و مار جهنم مى‏کند، هيچ ‏اثرى از آن در رفتار و احوالش ظاهر نیست. بلکه شب و روز به خورد و خواب مشغول، و عمر او به عيش و عشرت مصروف، هر ساعتى چندين تقصير از او صادر، و هر روزى معصيتى را مرتکب مى‏گردد. و چنين شخصى کاذب است، و خود را خائف نامیده است.

و مخفى نماند که؛ اين مقامات و مراتب را نهايتى متصور نيست تا ممکن باشداحدى به نهايت آنها برسد. بلکه از آنها هر کسى را يک نصيبى داده‏اند.

و از اين سبب بود که: «خاتم انبياء6 چون حضرت روح القدس‏را به صورت اصلى او ديد که پرهاى او از مشرق تا مغرب را فروگرفته بيهوش گشته به‏زمين افتاد. و چون به هوش آمد، جبرئيل به صورت اول عود نمود، فرمود: اى جبرئيل! من هيچ مخلوقى را به اين عظمت تصور نمى‏کردم. عرض کرد: پس چه خواهى گفت‏اگر اسرافيل را ببينى که قائمه عرش الهى را بر دوش گرفته و پاهاى او آسمان‌ها و زمين‌ها را شکافته و با وجود اين، از عظمت‏خدا به قدر گنجشک کوچکى مى‏گردد».[1]

و اين و امثال اين که از اعاظم ملائکه مقربين و انبياى مرسلين منقول است همه از قوت معرفت ايشان است‏به عظمت و جلال خداوند - متعال - . و حال آنکه آنچه ‏ايشان يافته‏اند قطره‏اى است از درياى بى‏منتهاى عظمت الهى، و بالاتر از آن مراتب غيرمتناهيه است.

و از اين جهت است که در اخبار وارد است که: «بنده به حقيقت ايمان نمى‏رسد تااينکه همه مردم را در شناخت‏خدا احمق ببيند».[2]

پس بنده صادق در جميع مقامات دين، عزيز و ناياب است.

و از علامت صدق در اين مقام، آن است که؛ تحمل همه شدايد و مصايب را نمايد.

و زبان به اظهار آنها نگشايد. عمر خود را به طاعت و عبادت صرف نمايد. و آنها را از خلق بپوشاند.

مروى است که: «به موسى بن عمران وحى رسيد که: چون من بنده‏اى از بندگان خودرا دوست دارم او را مبتلا مى‏سازم به بلائى که کوه‌ها توانائى تحمل آن را نداشته باشند، تا ببينم که در دعواى بندگى و محبت، صادق است ‏يا نه. پس اگر او را صادق و صابر يافتم ‏او را ولى و حبيب خود قرار مى‏دهم. و اگر بى‏صبر و بی‌قرار ديدم که به هر جا زبان‏شکوه مى‏گشايد او را مخذول و منکوب مى‏سازم و هيچ باک ندارم‏».[3]

[1] . محجهٔ البيضاء، ج 8، ص 146.و احياء العلوم، ج 4، ص 335.

[2] . مکارم الاخلاق، ص 465.

[3] . احياء العلوم، ج 4، ص 335. و محجهٔ البيضاء، ج 8، ص 147.