یكی از دانشمندان[1] گفته است: بدان خداوند سبحان دانش را سبب كلّی آفرینش تمام جهان علوی و سفلی قرار داده و در جلالت و بالندگی دانش همین بس است. خداوند سبحان در كتاب خود از باب تذكّر و بینش دادن به خردمندان فرموده است:
﴿اللهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَینَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ الله عَلی كُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ وَ أَنَّ الله قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَیءٍ عِلْماً﴾؛[2]
«خداوند كسى است كه هفت آسمان را آفريد و از زمين نيز همانند آن را. فرمان او پيوسته در ميان آنها فرود مىآيد تا بدانيد كه خداوند بر هر چيزى تواناست و علم او به همه چيز احاطه دارد.»
این آیه كریمه در اثبات شرافت علم دلیلی كافی است، به ویژه علم توحید كه اساس هر دانش و مدار هر معرفت است. و خداوند سبحان علم را عالیترین و شریف‌ترین چیزها معرّفی كرده، و آن را بر فرزند آدم پس از نعمت آفرینش و بیرون آوردن او از ظلمت عدم به روشنایی وجود، نخستین منّت قرار داده، و در اوّلین سورهای كه بر پیامبرش محمّد نازل كرده فرموده است:
﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِی خَلَقَ، خَلَقَ الْإِنْسانَ من عَلَقٍ، اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ، الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یعْلَمْ﴾،[3]
«بخوان به نام پروردگارت، همان كه انسان را از خون بستهاى خلق كرد، بخوان كه پروردگارت از همه بزرگوارتر است، همان كه به وسيله قلم تعليم فرمود، و به انسان آنچه را نمىدانست آموخت»
باید اندیشید كه چگونه خداوند كتاب كریم خود را كه ﴿لا یأْتِیهِ الْباطِلُ من بَینِ یدَیهِ وَ لا من خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ من حَكِیمٍ حَمِیدٍ﴾[4]
«هيچ گونه باطلى نه از پيش رو و نه از پشت سر به سراغ آن نمىآيد.»
با نعمت ایجاد آغاز، و پس از آن نعمت علم را ذكر فرموده است، و اگر پس از موهبت ایجاد، منّتی بالاتر و نعمتی والاتر از علم وجود داشت خداوند این منزلت را به علم نمیبخشید و آن را سرآغاز انوار هدایت و طریق دلالت بر صراط مستقیم قرار نمیداد.
مضافا به این كه، ذكر آن در خلال این آیات از زیبایی مخصوصی برخوردار، و دقایق معانی و حقایق بلاغت را داراست. خداوند حالت نخستین انسان را كه علقه بوده ذكر كرده، و علقه پستترین چیزهاست، و آخرین حالت او را كه عالم شدن است بیان فرموده، و این عالیترین مراتب است.
گویی خداوند متعال فرموده است: ای انسان تو در آغاز در نهایت پستی است قرار داشتهای، و در آخر كار به این درجه كه شریف‌ترین و گران‌قدرترین درجات است رسیدهای، پس مرتبه علم، اشرف مراتب است، زیرا اگر چیزی شریف‌تر از آن وجود داشت ذكر آن در این جا سزاوارتر بود.
وجه دیگر این است كه خداوند فرموده است: ﴿وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ، الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یعْلَمْ﴾[5]، این امر كه خداوند در این آیه به صفت اكرمیت اختصاص یافته و اوست كه به انسان دانش آموخته است، پس چیزی برتر و ارزشمندتر از دانش نیست که با صفت اكرمیت خداوند قرین شده است.
خداوند سبحان پذیرش حقّ و عمل به آن را بر پایه توجّه به حقّ، و توجّه را بر اساس بیم و خشیت قرار داده، و بیم و خشیت را به دانشمندان منحصر كرده و فرموده است: ﴿سَیذَّكَّرُ من یخْشی﴾[6]
«و بزودى آنها كه از خدا مىترسند متذكّر مىشوند.»
﴿و إِنَّما یَخْشَی اللهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ﴾[7] و نیز خداوند علم را حكمت نامیده، و حكمت را بزرگ شمرده و فرموده است:
﴿وَ مَن یُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِی خَیراً كَثِیراً﴾[8]
«... و به هر كس دانش عطا شده و به او خير فراوانى داده شده است.»
و خلاصه آنچه در تفسیر حكمت گفته شده این است كه؛ آن عبارت از؛ موعظههای قرآن، علم، فهم و نبوّت است، در آن جا كه خداوند متعال فرموده است:
و آتَیناهُ الْحُكْمَ صَبِیا،[9]
«... و ما فرمان نبوّت در كودكى به او داديم.»
﴿و لَقَدْ آتَینا آلَ إِبْراهِیمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ،﴾[10]
«... هر آينه ما به آل ابراهيم كتاب و حكمت داديم.»
و همه اینها به علم اشاره دارد، و نیز خداوند عالمان را بر دیگران برتری داده و فرموده است:
﴿هَلْ یسْتَوِی الَّذِینَ یعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یعْلَمُونَ إِنَّما یتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ﴾.[11]
«بگو پليد و پاكيزه برابر نيستند.»
خداوند در قرآن كریم ده چیز را كنار هم قرار داده كه عبارت است از؛ پلید و پاكیزه، [فرموده است: ﴿قُلْ لا یسْتَوِی الْخَبِیثُ وَ الطَّیبُ﴾[12] ]،
دیگر كوری و بینایی، تاریكی و روشنی، سایه و آفتاب، زندگی و مرگ. چنانچه در تفسیر آنها دقّت كنی در مییابی كه همه آنها به علم برگشت دارد.
همچنین خداوند سبحان، عالمان و فرشتگان را قرین خویش ساخته و فرموده است: ﴿شَهِدَ الله أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْـمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ﴾[13]
و بر این اكرام خود به آنان افزوده و فرموده است:
﴿ وَ ما یعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا الله وَ الرَّاسِخُونَ فی الْعِلْمِ﴾[14]
«... در حالى كه تفسير آنها را جز خداوند و راسخان در علم نمىدانند.»
و نیز: ﴿قُلْ كَفی بِاللَّـهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَكُمْ وَ من عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ﴾[15]
و فرموده است: ﴿یرْفَعِ الله الَّذِینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ﴾[16].
خداوند درجات مذكور در این آیه را برای چهار دسته از مؤمنان ذكر كرده، درباره اهل بدر فرموده است: ﴿إِنَّمَا الْـمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُكِرَ الله وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ ... تا لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ﴾[17]
و درباره مجاهدان:
﴿فَضَّلَ الله الْـمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقاعِدِینَ دَرَجَةً﴾[18]
«... براى آنان درجاتى است نزد پروردگارشان.»
و نسبت به كسانی كه اعمال شایسته انجام میدهند:
﴿وَ من یأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ فَأُولئِكَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلی﴾[19]
«... خداوند مجاهدانى را كه با مال و جان خود جهاد كردند بر قاعدان برترى بخشيده است.»
و درباره عالمان فرموده است:
﴿یرْفَعِ الله الَّذِینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ﴾[20]،
بنابراین خداوند مؤمنان اهل بدر را به درجاتی بر دیگران، و عالمان را به درجاتی بر همه طبقات مردم برتری داده، در نتیجه افضلیت آنان را بر مردم ثابت كرده است.
خداوند سبحان در قرآن مجید پنج منقبت برای عالمان ذكر فرموده است:
نخست ایمان:
وَ الرَّاسِخُونَ فی الْعِلْمِ یقُولُونَ آمَنَّا به[21]
«و هر كس مؤمن باشد و با عمل صالح در پيشگاه او حاضر شود درجات عالى براى اوست.»
دوّم توحید: ﴿شَهِدَ الله أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْـمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ﴾[22]
سوّم گریه و اندوه: ﴿إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ... تا وَ یخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ یبْكُونَ﴾[23]
«... و راسخان در علم مىگويند ما به آن ايمان آورديم.»
چهارم خشوع:
﴿إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ من قَبْلِهِ﴾[24]
«... آنها به سجده مىافتند و اشك مىريزند.»
پنجم ترس: ﴿إِنَّما یخْشَی الله من عِبادِهِ الْعُلَماءُ﴾[25]، خداوند به پیامبرش با همه علم و حكمتی كه به او ارزانی داشته است دستور میدهد كه: ﴿وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً﴾[26] و فرموده است: ﴿بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیناتٌ فی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ﴾[27]
و نیز فرموده است: ﴿وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ﴾[28].
اینها بخشی از فضایلی بود كه خداوند در قرآن كریم برای علم ذكر كرده است.
[1] . مقصودش شهيد دوّم است كه اين مطلب را در كتاب خود، منيهٔ المريد، ص 3، چاپ ملحق به كتاب روض الجنان ذكر كرده است.
[2] . سوره طلاق آیه 12.
[3] . سوره علق آیه 1 تا 5.
[4] . سوره فصّلت، آیه 43.
[5] . سوره علق، آیه 3 تا 5.
[6] . سوره اعلى، آیه 10.
[7] . سوره فاطر، آیه 28 .
[8] . سوره بقره، آیه 269.
[9] . سوره مريم، آیه 12.
[10] . سوره نساء، آیه 54.
[11] . سوره مائده، آیه 100.
[12] . سوره مائده، آیه 100.
[13] . سوره آل عمران، آیه 18.
[14] . سوره آل عمران، آیه 7.
[15] . سوره رعد، آیه 43.
[16] . سوره مجادله، آیه 11.
[17] . سوره انفال، آیه 2.
[18] . سوره نساء، آیه 95.
[19] . سوره طه، آیه 75.
[20] . سوره مجادله، آیه 11.
[21] . سوره آل عمران، آیه 7.
[22] . سوره آل عمران، آیه 18.
[23] . سوره اسراء ، آیه 108 و 109.
[24] . سوره اسراء، آیه 107.
[25] . سوره فاطر، آیه 28.
[26] . سوره طه، آیه 114.
[27] . سوره عنکبوت، آیه 49.
[28] . سوره عنکبوت، آیه 43.
