قرآن کریم در مورد اهمیت و فضیلت علم می‌فرماید:
﴿شَهِدَ الله أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْـمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ﴾،[1]
«خداوند و فرشتگان و صاحبان دانش گواهی می‌دهند که معبودی جز او نیست؛ او برپا دارندۀ عدل است.»
بنگر چگونه در این آیه خداوند از خودش شروع كرده و فرشتگان را در مرتبه دوّم و دانشمندان را در مرتبه سوّم قرار داده است و همین در شرافت، فضیلت، جلال و بزرگواری دانشمندان كافی است.
خداوند عزّ و جلّ در آیه دیگر فرموده است:
﴿یرْفَعِ اللهَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ﴾.[2]
«... خداوند مؤمنان و کسانی را که از علم بهره‌مندند درجات عظیمی می‌بخشد.»
ابن عبّاس گفته است: دانشمندان هفتصد درجه بر مؤمنان برتری دارند كه میان هر درجه مسافت پانصد سال راه است.
و در جای دیگر می‌فرماید:
﴿قُلْ هَلْ یسْتَوِی الَّذِینَ یعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یعْلَمُونَ﴾،[3]
«بگو آيا كسانى كه مىدانند با آنانى كه نمىدانند يكسانند.»
و نیز:
﴿إِنَّما یخْشَی الله من عِبادِهِ الْعُلَماءُ﴾.[4]
«در ميان بندگان خدا تنها دانشمندان از او مىترسند.»
و نیز می‌فرماید:
﴿قُلْ كَفی بِاللَّـهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَكُمْ وَ من عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ﴾؛[5]
«بگو كافى است كه خداوند و كسانى كه علم كتاب نزد آن‌هاست ميان من و شما گواه باشند.»
و نیز فرموده است:
﴿قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ من الْكِتابِ أَنَا آتِیكَ به﴾،[6]
«و آن كه دانشى از كتاب( آسمانى) داشت گفت: من آن را (پيش از آن كه چشم برهم زنى) نزد تو مىآورم.»
تا اعلام كند کسی كه به نیروی دانش مجهز است. قادر به آوردن تخت بلقیس است.
و نیز:
﴿وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیلَكُمْ ثَوابُ اللهِ خَیرٌ﴾؛[7]
«كسانى كه علم و دانش به آنها داده شده بود گفتند واى بر شما! ثواب الهى بهتر است ...».
در این آیه بیان شده است كه عظمت قدر آخرت به وسیله علم دانسته میشود.
همچنین:
﴿وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ﴾.[8]
«اين‌ها مثال‌هايى است كه ما براى مردم مىزنيم و جز عالمان آنها را درك نمىكنند.»
و نیز:
﴿وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ﴾.[9]
«... و اگر آن را به پيامبر و پيشوايان( بر حقّ) ارجاع كنند از ريشههاى مسائل آگاه خواهند شد.»
خداوند حكم حوادث را به استنباط دانشمندان موكول و رتبه آنان را در كشف حكم، به رتبه پیامبران ملحق فرموده است:
درباره آیه كریمه:
﴿یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیكُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِكُمْ وَرِیشا﴾،[10]
«اى فرزندان آدم! لباسى براى شما فرو فرستاديم كه اندام شما را مىپوشاند. و مايه زينت شماست، و لباس پرهيزگارى بهتر است.»
مراد از لباس علم است و «ریشاً» یعنی یقین، وَ «لِباسُ التَّقْوی» یعنی حیا.
و نیز:
﴿وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِكِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلی عِلْمٍ﴾.[11]
«ما كتابى براى آنها آورديم كه با آگاهى( اسرار و رموز) آن را شرح داديم.»
و نیز:
﴿فَلَنَقُصَّنَّ عَلَیهِمْ بِعِلْمٍ﴾.[12]
«قطعا( اعمال همه را موبه‌مو) از روى علم( وسيع خود) براى آنان شرح خواهيم داد.»
و نیز:
﴿بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیناتٌ فی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ﴾.[13]
«بلكه اين( كتاب) آياتى روشن است كه در سينه صاحبدلان جاى دارد.»
و نیز:
﴿خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَیانَ﴾.[14]
«انسان را آفريد، و به او بيان آموخت.»
و این سخن را برای منّت گذاشتن بر انسان بیان كرده است.
خداوند در فضیلت یاد گرفتن علم فرموده است:
﴿فَلَوْ لا نَفَرَ من كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیتَفَقَّهُوا فی الدِّینِ﴾.[15]
«... پس چرا از هر گروهى، طايفهاى از آنان كوچ نمىكند، تا در دين( و معارف و احكام اسلام) آگاهى پيدا كنند.»
و نیز:
﴿فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ﴾.[16]
«... اگر نمىدانيد از اهل ذكر( دانشمندان اهل كتاب) بپرسيد.»
در فضیلت آموزش علم فرموده است:
﴿وَ لِینْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیهِمْ﴾.[17]
«... و چون به سوى آنان باز گردند آنان را( از خدا) بترسانند.»
مقصود از انذار، ارشاد و آموزش دادن به آنان است.
و نیز:
﴿وَ إِذْ أَخَذَ الله مِیثاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْكِتابَ لَتُبَینُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَكْتُمُونَهُ﴾[18]
«و هنگامى كه خداوند از اهل كتاب پيمان گرفت، كه حتما آن را براى مردم آشكار سازيد و كتمان نكنيد.»
و این حكم دلالت بر وجوب آموزش دارد.
و نیز: ﴿وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یعْلَمُونَ﴾؛[19]
«... گروهى از آنان آگاهانه حقّ را كتمان مىكنند.»
و این حكم بر حرمت كتمان حقّ است همان گونه كه در مورد شهادت می‌فرماید:
﴿وَ من یكْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ﴾.[20]
«... هر كس آن را كتمان كند دلش گناهكار است.»
پیامبر فرموده است: «خداوند به هیچ دانشمندی دانشی نداد جز این كه به مانند پیمانی كه از پیامبران گرفته است از او پیمان گرفت. كه آن را به مردم بیاموزد، و آن را كتمان نكند».
خداوند فرموده است:
﴿وَ من أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَی الله وَ عَمِلَ صالِحاً﴾[21]
«گفتار چه كسى بهتر است از آن كس كه به سوى خدا دعوت مىكند، و عمل شايسته انجام مىدهد.»
و نیز:
﴿اُدْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْـمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ﴾.[22]
«(اى پيامبر) با حكمت و موعظه نيكو به راه پروردگارت دعوت كن.»
و نیز:
﴿وَ یعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ﴾.[23]
«... و كتاب و حكمت به آنها بياموزد.»
این‌ها آیاتی است كه غزّالی ذكر كرده است.[24]
[1] . سوره آل عمران، آیه 18:
[2] . سوره مجادله، آیه 11:
[3] . سوره زمر، آیه 9:
[4] . سوره فاطر، آیه 28:
[5] . سوره رعد، آیه 43:
[6] . سوره نمل، آیه 40:
[7] . سوره قصص، آیه 80:
[8] . سوره عنكبوت، آیه 43:
[9] . سوره نساء، آیه 83:
[10] . سوره اعراف، آیه 26:
[11]. سوره اعراف، آیه 52.
[12] . سوره اعراف، آیه 7.
[13] . سوره عنكبوت، آیه 49.
[14] . سوره رحمان، آیه 3.
[15] . سوره توبه ، آیه122.
[16] . سوره نحل، آیه 43.
[17] . سوره توبه، آیه 122.
[18] . سوره آل عمران، آیه 187.
[19] . سوره بقره آیه 146.
[20] . سوره بقره، آیه 283.
[21] . سوره فصّلت، آیه 33.
[22] . سوره نحل، آیه 125.
[23] . سوره آل عمران، آیه 164.
[24] . ابو نعيم آن را در فضيلت عالم عفيف از حديث ابن مسعود ذكر كرده است.
