آن‌كه در تنگنای خیالات و محسوسات زندانی است، بسا گمان می‏كند زیبایی و جمال، جز تناسب اندام و شكل، و خوبی رنگ و سرخ و سپیدی، و بلندی قامت و امثال چیزهایی كه انسان صاحب جمال را بدان توصیف كنند، معنای دیگری ندارد، چه حسّ غالب در مردم، حسّ بینایی است و توجّه مردم نیز بیشتر به صورت اشخاص است. از این رو انسان گمان می‏كند آنچه دیدنی نیست و در خیال نمی‏آید و دارای شكل و رنگ و اندازه نیست، حسن او قابل تصوّر نمی‏باشد، و هر گاه حسن او قابل تصوّر نباشد، در ادراك آن لذّتی نیست و در نتیجه محبوب نخواهد بود.

لیكن این گمان، خطایی روشن است. چه زیبایی به مدركات چشم، تناسب اندام، آمیختگی سرخی و سپیدی منحصر نیست. ما می‏گوییم: این خطّی زیباست، و این آوازی زیباست، بلكه می‏گوییم: این جامه‏ای زیبا و این ظرفی زیباست. حال اگر زیبایی تنها در صورت است، زیبایی آواز و دیگر چیزها چه معنایی دارد؟

روشن است كه چشم از نگاه كردن به خطّ زیبا، و گوش از شنیدن آوازهای خوش و پاكیزه لذّت می‏برد، و هیچ چیزی از مدركات نیست، جز این كه به زیبا و زشت تقسیم می‏شود.

آنچه به معنای زیبایی است و اشیای مذكور در آن مشاركت دارند، ناگزیر از بحث و بررسی است. لیكن بحث آن طولانی است و در خور علم معامله نیست كه در آن طولانی سخن گفته شود. ناچار صریح حقّ را ذكر می‏كنیم و می‏گوییم:

زیبایی و جمال هر چیزی در آن است كه كمالی كه ممكن و سزاوار آن است، برایش حاصل شده باشد و هرگاه همه كمالاتی كه برای آن ممكن است، در او فراهم شده است آن چیز در نهایت جمال خواهد بود و این غایت كمال او نیز می‏باشد، و هر قدر برخی از كمالات او در وی حاصل شد، حسن و جمال او نیز به همان اندازه خواهد بود.

اسب خوب و زیبا آن است كه همه آنچه سزاوار اسب است، اعمّ از هیأت، شكل، رنگ، تكاوری و قابلیت حمله و گریز در آن گرد آمده باشد.

خطّ زیبا آن است كه همه چیزهایی كه شایسته خطّ خوب است، اعمّ از تناسب و توازن حروف و استقامت ترتیب و حسن انتطام در آن جمع آمده باشد.

هر چیزی را كمالی است كه او سزاوار آن است و ضدّ آن سزاوار غیر آن است. پس حسن هر چیزی در كمالی است كه او لایق آن می‏باشد.

از این رو آنچه مایه زیبایی اسب است، نمی‏تواند مایه زیبایی انسان باشد و آنچه موجب زیبایی خطّ است، موجب زیبایی آواز نیست و آنچه سبب زیبایی ظروف است، سبب زیبایی لباس نخواهد بود، همچنین دیگر چیزها.

اگر بگویید، هر چند همه این اشیا با حسّ بینایی ادراك نمی‏شود، مانند آوازها، مزه‏ها و بویها، لیكن ادراك آن‌ها همواره با حواسّ صورت می‏گیرد، پس آن‌ها محسوساتند و كسی حسن و جمال محسوسات را منكر نشده و لذّتی را كه از ادراك زیبایی و جمال آن‌ها حاصل می‏شود، انكار نكرده است. آنچه مورد انكار است، چیزی است كه با غیر حواسّ درك شود.

پاسخ این است كه، بدانی زیبایی و جمال در غیر محسوسات موجود است، چه اینکه گفته می‏شود: این خویی نیكوست، آن دانشی نیكوست، این روشی نیكوست و آن اخلاقی جمیل‏ و زیباست و مقصود از اخلاق جمیل دانش، خرد، پاكدامنی، دلیری، پرهیزگاری، كرم، و مروّت و دیگر خصلت‌های نیكوست و هیچ یك از این صفات با حواسّ پنج‌گانه ادراك نمی‏شود، بلكه به وسیله نور بصیرت باطن، دریافت می‏گردد.

همه این خصلت‌های جمیله دوست داشتنی و محبوبند، و آن‌كه دارای این صفات باشد، طبعا نزد كسی كه صفات او را بداند محبوب است.

دلیل صحّت این امر آن است كه طبایع به دوستی پیامبران سرشته شده‏اند، با این كه آن‌ها را ندیده‏اند، بلكه بر دوستی ارباب مذاهب نیز به همین گونه‏اند تا آن جا كه محبّت آدمی نسبت به رهبر مذهبش به سر حدّ عشق می‏رسد، به طوری كه همه اموالش را در نصرت مذهبش و دفاع از آن خرج می‏كند و جان خود را در پیكار با كسی كه نسبت به پیشوا و متبوع او بد گوید، به مخاطره می‏اندازد. چه بسیار خون‌هایی كه در راه نصرت صاحبان مذاهب ریخته شده است.

ای كاش می‏دانستم مثلا كسی كه پیشوایش را دوست می‏دارد، برای چه چیزی دوستدار اوست، در حالی كه هرگز صورت او را ندیده است و اگر او را ببیند، بسا از صورت او خوشش نیاید.

بنابراین آنچه او را به زیاده روی در محبّت وادار می‏كند سیرت باطن اوست، نه صورت ظاهر چه صورت ظاهر او به خاك مبدّل می‏شود، پس دوستی او به سبب صفات باطنی او می‌باشد كه عبارت از دین، پرهیزگاری، فراوانی دانش، احاطه به مدارك دین، قیام او به افاضه علوم شرعی و منتشر كردن این خیرات در جهان به وسیله اوست و همه این‌ها كارهای خوبی هستند كه حسن آن‌ها جز به نور بصیرت ادراك نمی‏شود، و حواس از درك آن‌ها قاصر است. این صفات باطنی همگی به علم و قدرت برگشت دارد و این زمانی صورت می‏گیرد كه انسان حقایق امور را بداند و قادر باشد كه نفس خویش را به سركوب كردن شهواتش وادار كند.

بنابراین، همه خصلت‌های خوب، از این دو صفت انشعاب می‏یابند و با حسّ درك نمی‏شوند و محلّ آن‌ها در جزء لا یتجزّای بدن است و در حقیقت همان محبوب است، در حالی كه جزء لا یتجزّا، دارای صورت و شكل و رنگ نیست، تا به چشم دیده شود و به این سبب محبوب باشد.

لذا زیبایی و جمال، در سیرت‌هاست نه صورت‌ها، و اگر سیرت خوبی بدون دانش و بصیرت یافت شود، موجب دوستی نخواهد بود.

لذا محبوب، كسی است كه واجد سیرت زیبا باشد، و آن عبارت از؛ اخلاق ستوده و فضیلت‌های شریف و پسندیده است و این صفات همگی به علم و قدرت برگشت دارد و طبعا محبوبند، در حالی كه با حواس ادراك نمی‏شوند تا آن جا كه اگر كودكی را واگذارند كه به طبع خود رفتار كند، اگر بخواهیم غایب‏ یا حاضر یا مرده یا زنده‏ای را دوست او گردانیم، راهی جز این نداریم كه در توصیف او به شجاعت و كرم و دانش و دیگر صفات ستوده وی مبالغه كنیم و هرگاه كودك به آن‌ها معتقد شود، نمی‏تواند او را دوست نداشته باشد.

آیا جز این است كه دوستی صحابه و دشمنی ابوجهل و ابلیس، به سبب مبالغه در توصیف آن‌ها به خوبی‌ها و زشتی‌ها كه با حواس ادراك نمی‏شوند، بر دل‌ها چیره شده است، بلكه در آن هنگام كه مردم، حاتم را به سخاوت و دیگری را به شجاعت توصیف می‏كنند، بی اختیار دل‌ها دوستدار آن‌ها می‏شود.

این دوستی بر اثر آن نیست كه صورت محسوس آن‌ها را دیده، و یا بهره‏ای از آن‌ها برده باشند، بلكه، هرگاه حكایت شود كه یكی از پادشاهان در یكی از ممالك روی زمین به عدالت و نیكی رفتار و به بذل و بخشش اقدام می‏كند، محبّت او بر دل‌ها چیره می‏شود، با آن‌كه دوستان به سبب بعد مسافت از رسیدن به احسان او نومیدند.