امیرالمؤمنین در خطبه 88 تحت عنوان «و فیها بیان للاسباب الّتی تهلک النّاس» به موضوع «املاء» و «استدراج» پرداخته است.

امام7 در این خطبه (بخشى از) اسباب هلاکت امّت‌ها را بیان فرموده است (و چگونگى آن را توضیح داده است).

این خطبه در واقع از «دو بخش» تشکیل شده : «در بخش اوّل» امام7 به سراغ این حقیقت مى‌رود که عذاب‌هاى الهى ناگهانى نیست، بلکه خداوند به جبّاران و ستمکاران و امّت‌هاى فاسد و مفسد، مدّت‌ها مهلت مى‌دهد و در مجازات آنها عجله نمى‌کند، شاید به خود آیند و توبه کنند و به سوى حق بازگردند.

به تعبیر دیگر: مجازات‌هاى الهى هرگز جنبه انتقام جویى ندارد، بلکه هدف از آن، تعلیم و تربیت و عبرت است؛ ولى متأسّفانه گوش شنوا و چشم بینا که حق را بشنود و صحنه‌هاى عبرت آموز را درست بنگرد، تا مایه بیدارى دل‌ها شود، بسیار کم است.

در بخش دوم: اشاره به اقوام منحرفى مى‌فرماید که براى حلّ اختلافات دینى خود، به جاى اینکه از منبع وحى و کتب آسمانى و سخنان پیامبر6 الهام بگیرند، به افکار ناقص خود و آراى باطله و بى پایه و گمان‌ها و پندارها؛ بسنده کرده و در وادى ظلماتِ اوهام، پیش مى‌روند و هلاکت خود را تسریع مى‌کنند.

بخش اوّل

أمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ اللهَ لَمْ یَقْصِمْ[یفصم] جَبَّارِی دَهْر قَطُّ إِلاَّ بَعْدَ تَمْهِیل وَ رَخَاء، وَلَمْ یَجْبُرْ عَظْمَ أَحَد مِنَ الُاُمَمِ إِلاَّ بَعْدَ أَزْل وَ بَلاَء؛ وَ فِی دُونِ مَا اسْتَقْبَلْتُمْ مِنْ عَتْب وَ مَا اسْتَدْبَرْتُمْ مِنْ خَطْب مُعْتَبَرٌ! وَ مَا کُلُّ ذِی قَلْب بِلَبِیب، وَلاَ کُلُّ ذِی سَمْع بِسَمِیع، وَلاَ کُلُّ نَاظِر بِبَصِیر.  

ترجمه

بعد از حمد و ثناى الهى: خداوند هرگز ستمگران دنیا را درهم نشکسته، مگر بعد از آنکه به آنان مهلت داده و نعمت فراوان بخشیده (تا فرصت فکر و اندیشه را داشته باشند و شکر نعمت‌هاى الهى را به جا آورند، ولى غالباً به جاى شکرِ نعمت، مغرور شدند و بر ظلم خود افزودند) و (نیز) هرگز استخوانِ شکسته هیچ امّتى را ترمیم نکرده، مگر بعد از تحمّل مشکلات و آزمون‌ها؛ و در سختى‌هایى که شما با آن روبرو شدید و مشکلاتى که پشت سر گذاردید، درس‌هاى عبرت فراوانى است (تا به ضعف‌هاى خود پى برید و راه حلّ مشکلات را بیاموزید) ولى نه هر کس مغز دارد، اندیشمند است و نه هر صاحب گوشى شنوا و نه هر صاحب چشمى بینا.