در آیه ﴿ إِنَّما یرِیدُ اللَّـهُ لِیذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَكُمْ تَطْهِیرا ً﴾ كلمه«إِنَّما» در آیه انحصار خواست خدا را مىرساند، و مىفهماند؛ كه خدا خواسته كه رجس و پلیدى را تنها از اهل بیت دور كند، و به آنان عصمت دهد.
و كلمه« أَهْلَ الْبَیتِ» چه اینكه صرفا براى اختصاص باشد، تا غیر از اهل خانه داخل در حكم نشوند، و چه اینكه این كلمه نوعى مدح باشد، و چه اینكه نداء، و به معناى «اى اهل بیت» بوده باشد، به هر حال دلالت دارد بر اینكه؛ دور كردن رجس و پلیدى از آنان، و تطهیرشان، مسالهاى است مختص به آنان، و كسانى كه مخاطب در كلمه «عنكم (یعنی از شما)» هستند.
بنا بر این در آیه شریفه، در حقیقت دو حصر و انحصار بكار رفته، یكى، انحصار اراده و خواست خدا در بردن و دور كردن پلیدى و تطهیر اهل بیت، دوم، انحصار این عصمت و دورى از پلیدى در اهل بیت.
حال باید دید اهل بیت چه كسانى هستند؟ به طور مسلم فقط زنان آن جناب اهل بیت او نیستند، براى اینكه هیچگاه صحیح نیست ضمیر مردان را به زنان ارجاع داد، و به زنان گفت «عنكم- از شما» بلكه اگر فقط همسران اهل بیت بودند، باید مىفرمود: «عنكن»، بنا بر این، یا باید گفت مخاطب همسران پیامبر و دیگران هستند هم چنان كه بعضى[1] دیگر گفتهاند: مراد از اهل البیت، اهل بیت الحرام است، كه در آیه ﴿ إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ ﴾ آنان را متقى خوانده، و بعضى[2] دیگر گفتهاند: مراد اهل مسجد رسول خدا است.
و بعضى[3] گفتهاند: همه آن كسانى است كه در عرف جزو خاندان آن جناب به شمار مىروند، چه همسرانش، و چه خویشاوندان و نزدیكانش، یعنى آل عباس، آل عقیل، آل جعفر، و آل على.
و بعضى[4] دیگر گفتهاند: مراد خود رسول خدا و همسران اوست، و شاید آنچه به عكرمه و عروه نسبت دادهاند همین باشد، چون آنها گفتهاند: مراد تنها و تنها همسران رسول خدا است.
تا اینكه مخاطب هم چنان كه بعضى[5] دیگر گفتهاند: غیر از همسران آن جناب هستند و خطاب در«عنكم = از شما» متوجه اقرباى رسول خدا است، یعنى آل عباس، آل على، آل عقیل، و آل جعفر.
و به هر حال، مراد از بردن رجس و تطهیر اهل بیت، تنها همان تقواى دینى، و اجتناب از نواهى، و امتثال اوامر است، و بنا بر این، معناى آیه این است، كه خداى تعالى از این تكالیف دینى كه متوجه شما كرده سودى نمىبرد، و نمىخواهد سود ببرد، بلكه مىخواهد شما را پاك كند، و پلیدى را از شما دور سازد، و بنا بر این، آیه شریفه در حد آیه ﴿ ما یرِیدُ اللَّـهُ لِیجْعَلَ عَلَیكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لكِنْ یرِیدُ لِیطَهِّرَكُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیكُمْ ﴾[6] مىباشد، و اگر معنا این باشد، آن وقت آیه شریفه، با هیچ یك از چند معنایى كه گذشت نمىسازد، چون این معنا با اختصاص آیه به اهل بیت منافات دارد، زیرا خدا این گونه تطهیر را براى عموم مسلمانان و مكلفین به احكام دین مىخواهد، نه براى خصوص اهل بیت، و حال آنكه گفتیم آیه شریفه دو انحصار را مىرساند، كه انحصار دوم تطهیر اهل بیت است.
و اگر بگویى مراد از بردن رجس، و تطهیر كردن، همانا تقواى شدید و كامل است، و معناى آیه این است كه این تشدیدى كه در تكالیف متوجه شما كردیم، و در برابر اجر دو چندان هم وعدهتان دادیم، براى این نیست كه خود ما از آن سودى ببریم، بلكه براى این است كه مىخواهیم پلیدى را دور نموده و تطهیرتان كنیم.
و در این معنا، هم اختصاص رعایت شده، و هم عمومیت خطاب به همسران رسول خدا و به دیگران، چیزى كه هست در اول، خطاب را متوجه خصوص همسران آن جناب نمود، و در آخر، یعنى در كلمه «عنكم» متوجه عموم.
لیكن این حرف هم صحیح نیست، براى اینكه در آخر، خطاب متوجه غیر از ایشان شده، و اگر بگویى خطاب متوجه همه است چه همسران و چه غیر آنان، مىگوییم: این نیز باطل است، براى اینكه غیر از همسران شریك در تشدید تكلیف نبودند، و اجر دو چندان هم ندارند، و معنا ندارد خداى تعالى بفرماید: اگر به شما همسران رسول خدا تكالیف دشوارترى كردیم، براى این است كه خواستیم عموم مسلمانان و شما را پاك نموده و پلیدى را از همه دور كنیم.
خواهى گفت: چرا جایز نباشد كه خطاب متوجه همسران رسول خدا و خود رسول خدا باشد، با اینكه تكلیف خود رسول خدا هم مانند تكالیف همسرانش شدید است؟
در پاسخ مىگوییم: نباید همسران آن جناب را با خود آن جناب مقایسه كرد، چون آن جناب مؤید به داشتن عصمت خدایى است، و این موهبتى است كه با عمل و اكتساب به دست نمىآید، تا بفرماید تكلیف تو را تشدید كردیم، و اجرت را مضاعف نمودیم، تا پاكت كنیم، چون معناى این حرف این است كه تشدید تكلیف، و دو چندان كردن اجر، مقدمه و یا سبب است براى به دست آمدن عصمت.
و به همین جهت هیچ یك از مفسرین این احتمال را ندادهاند كه خطاب متوجه رسول خدا و همسرانش باشد و بس. و اگر ما آن را جزو اقوال ذكر كردیم، به عنوان این است كه این هم یك احتمال است، و خواستیم با ایراد این احتمال نظریه آن مفسرینى كه گفتهاند: مراد خصوص همسران آن جناب است تصحیح كنیم، نه اینكه بگوییم: كسى از مفسرین این احتمال را هم داده.
و اگر مراد بردن رجس و پاك كردن، به اراده خدا باشد، و در نتیجه مراد این باشد كه خدا مىخواهد به طور مطلق، و بدون هیچ قیدى شما را تطهیر كند، نه از راه توجیه تكالیف، و نه از راه تكلیف شدید، بلكه اراده مطلقهاى است از خدا كه شما پاك و از پلیدیها دور باشید، چون اهل بیت پیغمبرید، در این صورت معناى آیه منافى با آن شرطى است كه كرامت آنان مشروط بدان شد، و آن عبارت بود از تقوى، حال چه اینكه مراد از اراده، اراده تشریعى باشد، و چه تكوینى، هر یك باشد با شرط نمىسازد، پس معلوم مىشود اراده مطلقه نیست.
اثبات اینكه مراد از«أَهْلَ الْبَیتِ» و مخاطب آیه تطهیر، خمسه طیبه «پیغمبر، على، فاطمه، حسن و حسین: هستند» با این بیانى كه گذشت آن روایاتى كه در شان نزول آیه وارد شده تایید مىشود، چه در آن روایات آمده كه آیه شریفه در شان رسول خدا و على و فاطمه و حسن و حسین: نازل شده است، و احدى در این فضیلت با آنان شركت ندارد.
و این روایات بسیار زیاد، و بیش از هفتاد حدیث است، كه بیشتر آنها از طرق اهل سنت است، و اهل سنت آنها را از طرق بسیارى، (تقریبا از چهل طریق) نقل كردهاند و شیعه آن را از بیش از سى طریق نقل كردهاند.
حال اگر كسى بگوید: این روایات بیش از این دلالت ندارد كه على و فاطمه و حسنین: نیز مشمول آیه هستند، و این منافات ندارد با اینكه همسران رسول خدا نیز مشمول آن باشند، چون آیه شریفه در سیاق خطاب به آنان قرار گرفته. در پاسخ مىگوییم: بسیارى از این روایات و به خصوص آنچه از ام سلمه ـ كه آیه در خانه او نازل شده ـ روایت شده است، تصریح دارد بر اینكه آیه مخصوص همان پنج تن است، و شامل همسران رسول خدا نیست، كه ان شاء اللَّه روایات مزبور كه بعضى از آنها داراى سندى صحیح هستند، از نظر شما خواهد گذشت.
و اگر كسى بگوید: آن روایات باید به خاطر ناسازگارىاش با صریح قرآن کنار گذاشته شود، چون روایت هر قدر هم صحیح باشد، وقتى پذیرفته است كه با نص صریح قرآن منافات نداشته باشد، و روایات مذكور مخالف قرآن است، براى اینكه آیه مورد بحث دنبال آیاتى قرار دارد كه خطاب در همه آنها به همسران رسول خدا است، پس باید خطاب در این آیه نیز به ایشان باشد.
در پاسخ مىگوییم: همه حرف‌ها در همین است، كه آیا آیه مورد بحث متصل به آن آیات، و تتمه آنها است یا نه؟ چون روایاتى كه بدان اشاره شد، همین را منكر است، و مىفرماید آیه مورد بحث به تنهایى، و در یك واقعه جداگانه نازل شده است.
و حتى در بین این هفتاد روایت، یك روایت هم وجود ندارد، كه بگوید آیه شریفه دنبال آیات مربوط به همسران رسول خدا نازل شده، و حتى احدى هم از مفسرین این حرف را نزدهاند، حتى آنهایی هم كه گفتهاند؛ آیه مورد بحث مخصوص همسران رسول خدا است، مانند عكرمه و عروه، گفتهاند: كه این آیه در ضمن آیات دیگر نازل شده است.
پس آیه مورد بحث از جهت نزول جزو آیات مربوط به همسران رسول خدا و متصل به آن نیست، حال یا این است كه به دستور رسول خدا دنبال آن آیات قرارش دادهاند، و یا بعد از رحلت رسول خدا اصحاب در هنگام تالیف آیات قرآنى در آنجا نوشتهاند، مؤید این احتمال این است كه اگر آیه مورد بحث كه در حال حاضر، جزو آیه ﴿وَ قَرْنَ فِی بُیوتِكُنَّ﴾ است، از آن حذف شود، و فرض كنیم كه اصلا جزو آن نیست، آیه مزبور با آیه بعدش كه مىفرماید: ﴿و اذكرن﴾ كمال اتصال و انسجام را دارد، و اتصالش بهم نمىخورد.
پس معلوم مىشود جمله مورد بحث نسبت به آیه قبل و بعدش نظیر آیه ﴿الْیوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ كَفَرُوا﴾[7] است كه در وسط آیاتى قرار گرفته كه آنچه خوردنش حرام است مىشمارد، كه در جلد پنجم كتاب المیزان در سوره مائده گفتیم كه: چرا آیه مزبور در وسط آن آیات قرار گرفته، و این بى نظمى از كجا ناشى شده است.
[1] . روح المعانى، ج 22، ص 16.
[2] . روح المعانى، ج 22، ص 13.
[3] . روح المعانى، ج 22، ص 14.
[4] . روح المعانى، ج 22، ص 13.
[5] . روح المعانى، ج 22، ص 14.
[6] . خدا نمىخواهد بیهوده بار شما را سنگین كند، بلكه مىخواهد پاكتان سازد، و نعمت خود را بر شما تمام كند. (سوره مائده، آیه 6.)
[7] . سوره مائده، آیه 3.
