از اشكالاتی كه راجع به آیه ولایت مطرح گردیده این است كه «الذین آمنوا...» جمع است و اراده مفرد از آن، خلاف ظاهر است؛ بنابراین اگر مصداق آیه در خارج امام علی7 باشد، این استعمال اگر چه به صورت مجاز اشكال ندارد؛ اما خلاف اصل است؛ ازین رو باید گفت آیه تمامی مؤمنان را شامل شده و صفات یادشده؛ همچون: اقامه نماز و پرداخت زکات در رکوع، عنوان عام بوده که شامل همه مؤمنان و یا مهاجران و انصار می‌شود.

فخر رازی در این باره می‌نویسد:

حمل الفاظ جمع بر فرد واحد، بر سبیل تعظیم، جائز است، اما این استعمال مجاز است نه حقیقت، اصل حمل كلام بر حقیقت است.

پاسخ این است که؛

اوّلاً: در چنین مواردی خداوند متعال، می‌خواهد فضیلت و منقبت امام علی7 را نشان دهد؛ چنان كه مرسوم است كه گاهی برای بزرگداشت یك نفر لفظ جمع به كار می‌رود و از یك نفر به صیغه جمع حكایت می‌كند تا از آن چه انجام داده به بزرگی یاد نموده و دیگران را به آن عمل تر غیب نماید؛ آلوسی در این باره می‌نویسد:

علمای عربیه برای این كار دوفائده را ذكر نموده‌اند.

1. تعظیم فاعل برای این كه این فعل مهم را انجام داده است، همان گونه كه خداوند در حق ابراهیم فرمود: بدرستی ابراهیم یك امت بود. به خاطر ترغیب مردم در انجام مثل این عمل.

2. بزرك جلوه دادن فعل تا این عمل او الگو برای همه مومنین باشد...

زمخشری نیز در این باره می‌نویسد:

این كه در چنین مواردی لفظ جمع آورده می‌شود به این جهت است كه بقیه مردم به انجام دادن این كار تشویق شوند و توجه مردم را به این نكته معطوف سازد كه مؤمن باید تا این حدّ به احسان به فقرا و بیچارگان حریص باشد كه حتی در حال نماز از كمك رسانی و احسان به مستمندان غافل نشود، و این چیزی است كه از تمامی مؤمنان خواسته شده است. به همین جهت این آیه به صورت لفظ جمع آمده است.

ثانیاً: در قرآن استعمال صیغه جمع و اراده فرد به كار رفته كه در اینجا نمونه‌هایی از آن را ذكر می‌كنیم:

1. «الَّذِینَ قَالُواْ إِنَّ اللهَ فَقِیـرٌ وَنَحْنُ أَغْنِیآءُ؛[1]

آنها كه گفتند: خدا فقیر است، و ما بی نیازیم».

گوینده این كلام حیی بن أخطب یا فنحاص است. که یک نفر است ولی کلمه سخن (ما) به کار رفته است.

2. «لاینْهَاكُمُ اللهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یقَاتِلُوكُمْ فِی الدِّینِ وَلَمْ یخْرِجُوكُم مِّن دِیارِكُمْ؛[2]

خدا شما را از نیكی كردن و رعایت عدالت نسبت به كسانی كه در راه دین با شما پیكار نكردند و از خانه و دیارتان بیرون نراندند نهی نمی‌كند.»

این آیه درباره اسماء دختر ابوبكر نازل شده است و شأن نزول آن این است كه مادر اسماء كه دختر عبد العزّی و مشرك بود به مدینه آمده، هدایایی را برای او آورد ولی اسماء به او گفت: تا از پیامبر خدا6 اجازه نگیرم، نه هدیه‌ها را می‌پذیرم و نه اجازه ورود به خانه‌ام را می‌دهم. آنگاه خدمت پیامبر خدا رسیده و مسأله را مطرح كرد، به دنبال آن خداوند این آیه را نازل فرمود و پیامبر خدا6 نیز دستور داد كه او را به خانه برده هدایای او را بپذیرد و در حق او خوبی كرده و او را احترام نماید.

3. «الَّذِینَ قَالَ لَهـُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُواْ لَكُمْ؛[3]

اینها كسانی بودند كه (بعضی از) مردم، به آنان گفتند: لشکر دشمن برای حمله به شما آمده‌اند.»

مراد از كلمه (الناس) عبد القیس است که یک نفر بیشتر نیست.

لفظ «ناس» عام است، ولی فردی خاصّ از آن اراده شده است.

1. 3 به «نساء» و از حضرت علی7 به «انفس» به جهت تعظیم امر آن دو تعبیر کرده است. آنجا که می‌فرماید:

«فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَأَبْناءَکُمْ وَنِساءَنا وَنِساءَکُمْ وَأَنْفُسَنا وَأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللهِ عَلَی الْکاذِبِینَ؛[4]

پس هر كس با تو درباره او (عیسی مسیح7) پس از آنكه تو را علم آمده محاجّه و ستیز كند، بگو: بیایید ما پسرانمان را و شما پسرانتان را و ما زنانمان را و شما زنانتان را و ما خودمان را و شما خودتان را (كسانی را كه مانند جان ماست) فرا خوانیم، آن گاه به یكدیگر نفرین كنیم، پس لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.»

مراد از انفسنا حضرت علی7 و مراد از نساءنا حضرت زهرا3 است.

ثالثاً: طبرسی می‌گوید:

«به کاربردن لفظ جمع در آیه برای احترام تعظیم امیرالمؤمنین است، همان‌گونه که رسول خدا6 در روز خندق فرمود: تمام ایمان در مقابل تمام شرک قرار گرفت.»[5]

رابعاً: شرف الدین عاملی‌; می‌نویسد:

«نزد من در مورد تعبیر به جمع نکته‌ای لطیف‌تر و دقیق‌تر است، و آن این‌که: خداوند تعبیر به جمع آورد نه مفرد به جهت ملاحظه حال بسیاری از مردم؛ زیرا دشمنان علی‌7 و بنی هاشم از منافقین و اهل حسد هرگز طاقت ندارند که فضیلت حضرت را به صورت مفرد بشنوند؛ زیرا در این صورت در آن طمع کرده و دست به اقدامی خواهند زد که عواقب خطرناکی بر اسلام خواهد داشت.»[6]

آری بعد از آن، نصوص یکی پس از دیگری و به عبارات مختلف و در مقامات گوناگون از جانب رسول‌خدا6 رسید و با آن‌ها امر ولایت امیر المؤمنین‌7 را تدریجاً گسترش داد، تا آن‌که دین را کامل کرده و نعمت را بر مردم تمام نمود، و این برنامه مطابق با عادت حکما در تبلیغ مردم به چیزی است که برای آن‌ها مشقّت دارد.

حاصل آنكه استعمال جمع و اراده مفرد از نظرلغت و اصطلاح هیج محذوری ندارد؛ بلكه در این آیه اراده همه مؤمنان ممکن نیست اراده شده باشند؛ زیرا در آن صورت مفاد آیه چنین خواهد شد:

ای کسانی که ایمان آورده اید، ولی شما خدا و رسول و کسانی هستند که ایمان آورده‌اند

بنابراین همان کسانی ولی خواهند بود که ولی برای ایشان تعیین شده است و به اصطلاح اتّحاد مولی و مولّیٰ علیه، پیش خواهد آمد که این ممکن نیست. به عبارت دیگر، لازم خواهد آمد که هر کس ولی خویش باشد و این محال است.

[1]. سوره آل عمران، آیه 181.

[2]. سوره ممتحنه، آیه 8.

[3]. سوره آل عمران، آیه 173.

[4]. آل عمران /61.

[5]. مجمع البیان، طبرسی، ج 3، ص 211.

[6]. المراجعات، شرف الدین عاملی، ص 263.