بدان ایمان گاهی تنها بر تصدیق به اصول دین اطلاق می‌شود، و گاهی آن را به‌ اعمال ناشی از آنها اختصاص می‌دهند، و زمانی بر هر دو اطلاق می‌گردد. معارف دین دارای ابوابی است و اعمال نیز ابواب و انواعی دارد، و چون واژه ایمان همه آنها را شامل می‌شود لذا ایمان دارای هفتاد و چند باب می‌باشد. امّا صبر به دو اعتبار و بر حسب دو اطلاق نصف ایمان است:

1. 6 صبر و یقین را كنار هم قرار داده و فرموده است: «از اندك‌ترین چیزهایی كه به شما داده شده یقین و عزم بر صبر است... تا آخر حدیث.»[1]

2. این كه ایمان بر احوالی كه اعمال ثمره و نتیجه آنهاست اطلاق شود نه بر معارف.

در این صورت همه آنچه بر انسان وارد می‌شود از دو قسم بیرون نیست: یا برای دنیا و آخرت او سودمند است و یا برای هر دو زیان‌بار است به علاوه آنچه در حال صبر برای او زیان آور و در حال شكر برایش سودمند است. بدین اعتبار شكر یك نیمه ایمان است.

چنان كه یقین به اعتبار اوّل یكی از دو نیمه ایمان است. به همین مناسبت ابن مسعود گفته است: ایمان دو نیم است: نیمی صبر و نیم دیگر شكر است. این حدیث از پیامبر خدا6 نیز روایت شده است.

چون صبر، شكیبایی و پایداری انگیزه‌های دین در برابر انگیزه‌های هوس است و انگیزه‌های هوس نیز دو قسم است؛ قسمتی برخاسته از شهوات، و قسمتی ناشی از خشم می‌باشند، و شهوت عبارت است از طلب لذّت، و خشم گریز از درد و رنج است و روزه تنها شكیبایی در برابر خواست‌های شهوت است اعمّ از شهوت بطن و فرج، نه شكیبایی در برابر خواست‌های خشم، لذا پیامبر خدا6 به همین مناسبت فرموده است: «روزه نصف صبر است»، زیرا كمال صبر شكیبایی و پایداری در برابر دو انگیزه است یکی شهوت و دیگری غضب، و در این صورت روزه ربع ایمان خواهد بود.

به همین گونه باید اندازه‌های شرعی و حدود اعمال و احوال و نسبت آنها را با ایمان درك كرد، و در این مورد اصل این است كه كثرت ابواب ایمان شناخته شود و بدانند كه واژه ایمان بر وجوه مختلفی اطلاق می‌شود.

[1]. در آغاز کتاب ذکر شده، و از طریق خاصّه کافی، ج 2، ص 52، شماره 6 از امام رضا7 نقل کرده که فرموده است: «چیزی کمتر از یقین میان بندگان تقسیم نشده است».