در قرآن کریم؛ آمدن «زکات» در کنار «صلاهٔ» نشان آن است که رابطه با خداوند متعال از طریق نماز حاصل شده و رابطه با مخلوق خداوند از راه ادای زکات برقرار میشود. همراهی این‌دو به جهت اهمیت ویژه آنها است؛ زیرا نماز در آیات قرآن کریم و روایات اسلامی از جایگاه خاصی برخوردار است و زکات نیز در دین اسلام در بُعد اقتصادی و اجتماعی و ... بسیار اهمیت دارد و ذکر زکات در کنار نماز نشانه جامعیت اسلام و همه جانبه‌نگری دین مقدس اسلام است.
اما باید توجه داشت آیاتی که درباره زکات در قرآن کریم آمده، همه مربوط به زکات واجب اصطلاحی فقهی نیست؛ بلکه زکات با معانی متفاوت و همراه با عناوین مختلف ذکر شده است؛ مانند زکات واجب،[1] زکات به معنای انفاق و صدقه مستحبی،[2] زکات به معنای پاکی. [3]
اگر چه اکثر آیات مربوط به زکات در مورد زکات مال - اعم از واجب یا مستحب-[4] است.
همچنین باید در نظر داشت که در صدر اسلام «زکات» در معنای لغوی (انفاق مال) به کار میرفته، نه در خصوص زکات واجب. علامه طباطبایی(ره) در ذیل آیه شریفه ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّـهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ﴾؛[5] (بر اساس روایات متعددی از منابع شیعه و منابع اهل تسنن، این آیه شریفه در شأن امام علی7 نازل شده است)، می‌گوید: «اگر میبینید امروز وقتی زکات گفته میشود ذهن منصرف به زکات واجب شده و صدقه به ذهن نمی‌‌آید، نه از این جهت است که بر حسب لغت عرب صدقه، زکات نباشد، بلکه از این جهت است که در مدت هزار و چند صد سال گذشته از عمر اسلام، متشرعه و مسلمانان زکات را در واجب به کار برده‌‌اند، و گرنه در صدر اسلام زکات به همان معنای لغوی خود بوده است. و معنای لغوی زکات، اعم است از معنای مصطلح آن (زکات واجب فقهی)، و صدقه و انفاق مستحبی.
در حقیقت زکات در لغت، مخصوصاً اگر در کنار نماز قرار گیرد، به معنای انفاق مال در راه خدا و مرادف آن است، همان طور که همین مطلب از آیاتی که احوال پیامبران گذشته را حکایت می‌کنند به خوبی استفاده میشود، مانند این آیه که در باره حضرت ابراهیم و اسحاق و یعقوب می‌فرماید: ﴿وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْـخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إيتاءَ الزَّكاةِ﴾[6] و راجع به حضرت اسماعیل می‌فرماید:
«وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ وَ كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا»[7] و درباره حضرت عیسی7 در گهواره می‌فرماید: ﴿وَ أَوْصاني بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيًّا﴾.[8] ناگفته پیداست که در شریعت ابراهیم و یعقوب و اسماعیل و عیسی7 زکات به آن معنایی که در اسلام است نبود. [9]
همچنین در قرآن می‌خوانیم: ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّی * وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی﴾،[10] و ﴿الَّذينَ لا يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ﴾،[11] و ﴿وَ الَّذينَ هُمْ لِلزَّكاةِ فاعِلُونَ﴾[12] و آیات دیگری که در سورههای مکی و مخصوصاً سورههایی که در اوایل بعثت نازل شده مانند سوره «حم سجده» و امثال آن. چه این سوره‌ها وقتی نازل شدند که اصولاً زکات به معنای معروف و مصطلح فقهی هنوز واجب نشده بود، و لابد مسلمانان آن روز از کلمه زکاتی که در این آیات است، چیزی می‌فهمیده‌اند، بلکه این آیه مربوط به زکات: ﴿خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ﴾[13] دلالت دارد بر این‌که زکات مصطلح یکی از مصادیق صدقه است، و از این جهت آن را زکات گفته‌اند که صدقه است، و چون صدقه پاک کننده است، زکات هم از تزکیه و به معنای پاک کردن است. [14]
در قرآن کریم با این‌که پرداخت زکات به عنوان یک واجب مالی مورد تأکید قرار گرفته، اما به طور مشخص موارد وجوب آن معین نشده است و موارد وجوب آن در روایات بیان شده است.
[1] . سوره بقره، آیه 177: «نیکى (و نیکوکار) کسى است که به خدا، و روز رستاخیز، و فرشتگان، و کتاب (آسمانى)، و پیامبران، ایمان آورده و مال (خود) را، با همه علاقه‌اى که به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان، انفاق می‌کند نماز را برپا می‌دارد و زکات را می‌پردازد و (همچنین) کسانى که به عهد خود - به هنگامى که عهد بستند - وفا می‌کنند و در برابر محرومیت‌ها و بیماری‌ها و در میدان جنگ، استقامت به خرج می‌دهند اینها کسانى هستند که راست میگویند و (گفتارشان با اعتقادشان هماهنگ است) و اینها هستند پرهیزکاران!»؛ سوره توبه، آیه 103: «از اموال آنها صدقه‌اى (به عنوان زکات) بگیر، تا به وسیلۀ آن، آنها را پاک سازى و پرورش دهى! و (به هنگام گرفتن زکات،) به آنها دعا کن؛ که دعاى تو، مایۀ آرامش آنهاست؛ و خداوند شنوا و داناست!».
[2] . سوره روم، آیه 39: «آنچه را به عنوان زکات می‌پردازید و تنها رضاى خدا را می‌طلبید (مایه برکت است و) کسانى که چنین می‌کنند داراى پاداش مضاعفند». منظور از زکات در این آیه هر گونه صدقه‌ای را شامل میشود؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج16، ص185، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
[3] . سوره کهف، آیه 81 : «از این رو، خواستیم که پروردگارشان به جاى او، فرزندى پاک‌تر و با محبتتر به آن دو بدهد!»؛ سوره مریم، آیه 13: «و رحمت و محبّتى از ناحیه خود به او بخشیدیم، و پاکى (دل و جان) ! و او پرهیزگار بود».
[4] . ر. ک: «موارد تعلّق زکات واجب و مستحب»، سؤال 9422.
[5] . سوره مائده، آیه 55: «سرپرست و ولىّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده‌اند همانها که نماز را برپا می‌دارند، و در حال رکوع، زکات می‌دهند».
[6] . سوره انبیاء، آیه 73: «ما وحى کردیم به آنان کارهاى نیک و نماز خواندن و زکات دادن را».
[7] . سوره مریم، آیه 55: «اسماعیل چنان بود که همواره اهل خود را به نماز و زکات توصیه میکرد و در نزد خداوند پسندیده بود».
[8] . سوره مریم، آیه 31: «و خداى من به من دستور داد که تا زندهام نماز و زکات را ترک نکنم».
[9] . طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج6، ص10، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
[10] . سوره اعلى، آیه 15: «به تحقیق رستگارى یافت آن که تزکیه کرده و به یاد خدایش افتاده نماز گزارد».
[11] . سوره فصلت، آیه 7: «آنان که زکات را نمیپردازند، و آخرت را منکرند».
[12] . سوره مؤمنون، آیه 4: «آنهایى که دستور زکات را انجام می‌دهند».
[13] . توبه، 103.
[14] . المیزان فی تفسیر القرآن، ج6، ص10 – 11.
