از آنجا که دین مقدس اسلام مخالفتی با امور فطری و غریزی انسان ندارد، در دستوراتش نیازهای غریزی انسان را در نظر می‏گیرد و هیچ گاه او را بر کاری که از عهده‏اش خارج است وادار نمی‏کند. به عنوان نمونه آنجا که می‏خواهد آدم و حوّا8 را از نزدیک شدن به درختی در بهشت باز دارد، ابتدا اجازه می‏دهد، از هر چه می‏خواهند بخورند و سپس آنها را از خوردن گیاهی خاص منع می‏کند. و این شیوه آماده‏سازی و ایجاد زمینه است؛ «ای آدم تو و همسرت در بهشت جای گیرید و هر چه می‏خواهید بخورید ولی نزدیک این درخت نشوید. »[1]

دستور زکات زمانی از سوی مردم پذیرفته می‏شود که مالی نیز برای خودشان بماند به همین دلیل خداوند اجازه می‏دهد که صاحبان باغ ابتدا خود از میوه‏های درختان بخورند و در وقت مناسب حق فقیران را بدهند که اگر امکان استفاده از حلال نباشد دوری نمودن از حرام و عمل به دستورات خداوند بزرگ، مشکل است؛

«هنگامی که درخت، میوه داد از آن بخورید و روز جمع‏آوری میوه‏ها حق فقیران (زکات) را بدهید.»[2]

در وجود انسان غریزه‏هایی نهفته است که پاسخگویی به آنها نیاز به استفاده از دنیا و نعمت‌های مادی دارد، اینچنین است که خداوند نصیبی را از دنیا برایش قرار داده است. و تنها کسب معنویات و انجام اعمال اخروی را از او نخواسته است.

«در آنچه که خداوند به تو داده است، خانه آخرت را طلب کن و بهره‏ات را هم از (لذّت‏ها و نعمت‌های حلال) دنیا فراموش مکن.»[3]

از آنجا که خداوند می‏داند انسان نیاز به خواب و استراحت دارد از او نمی‏خواهد که بیشتر شب را به خواندن قرآن بگذارند.

«خدا می‏داند که شما هرگز بیشتر ساعات شب را به عبادت نخواهید گذراند بنابراین از شما در گذشت. پس هر مقدار از شب را که میسّر است قرآن بخوانید.»[4]

آری خداوند متعال در دستوراتی که می‏دهد ابتدا زمینه را برای پذیرش آنها ایجاد می‏کند و از رسول گرامیش6 نیز می‏خواهد که برای تمایل کافران و مشرکان به دین اسلام زمینه را فراهم سازد تا امکان شنیدن کلام خدا را داشته باشند؛ «و اگر یکی از مشرکان به تو (ای رسول ما) پناه آورد (که از دین آگاه شود) به او پناه ده تا کلام خدا را بشنود. »[5] برای همین یکی از مصارف زکات، «المؤلفهٔ قلوبهم» است. یعنی برای جلب محبّت کفار و برای تمایل به دین اسلام، از زکات مصرف می‏شود.

قبلاً در بحث تناسبِ سخنِ مبلّغ با اقتضای حال، نوشتیم که مبلّغ باید وضعیت مخاطبان خود را در نظر بگیرد که معنایش در نظر گرفتن آمادگی فرد و جامعه است. و آمادگی‏ها معمولاً متفاوت است گاهی زمینه تبلیغ تهاجمی فراهم است که رسول خدا6 حاکمان کشورها و غیر مسلمانان را به اسلام دعوت می‏کردند. و گاهی باید به تبلیغ تدافعی روی آورد، مانند پاسخ به سؤالات.

وضع دستورات و قوانین مشکل و مخالف طبع انسان آمادگی می‏خواهد.

به همین دلیل است که فرمان جهاد برای مسلمانان، پس از گذشت پانزده سال از بعثت رسول اکرم6 صادر می‏شود. شخصی از امام رضا7 سؤالی کرد. امام مدتی سر مبارکشان را پایین انداخته و بعد جواب دادند. آن شخص پرسید: آیا جوابش را در ذهن نداشتید و برای پاسخ من فکر می‏کردید؟! امام7 فرمودند: نه، این کار برای این است که جواب حکیمانه را ساده و سریع به تو ندهم بلکه مدتی طول دادم تا برای کلام حکیمانه خود احترامی قایل شده باشم و همچنین با تشنه‏تر کردن تو، زمینه‌سازی کرده باشم.

آیا می‏دانید که چرا وقتی دو رفیق حضرت یوسف7 در زندان خوابشان را برای وی نقل کردند، یوسف7 بلافاصله خواب آنان را تعبیر نکرد؟ و فرمود: «(یوسف) گفت پیش از آنکه جیره غذایی شما برسد، شما را از تعبیر خوابتان آگاه خواهیم ساخت.»[6] علت این برخورد چیزی نبود به جز ایجاد آمادگی. زیرا می‏خواست به آنان اطمینان دهد که وقت غذا خوردن آنها را نخواهد گرفت و قبل از رسیدن غذا خوابشان را تعبیر خواهد کرد تا خیالشان راحت شود و با آمادگی بیشتر به سخنان وی گوش دهند.

خداوند متعال یکباره خوردن شراب را حرام نفرمود. بلکه این کار، مرحله به مرحله با ایجاد زمینه و آمادگی اجتماعی صورت گرفت، به این ترتیب که اول آن را یک نوشیدنی غیر نیکو معرفی می‏کند و از مسلمانان می‏خواهد که از درختان خرما و انگور رزق حلال نیکو به دست آورند؛ «(و برای شما مؤمنان) در میوه‏های درخت خرما و انگور که از آن مایع مست کننده و رزق نیکو به دست می‏آورید (نیز) نشانه قدرت حق، برای خردمندان آشکار است.»[7]

و بدین وسیله به ما می‏فهماند که مایه مستی، رزق نیکو نیست. و در مرحله بعد که زمینه، تا حدودی فراهم شده است از آنان می‏خواهد که در حال مستی نزدیک نماز نشوند: «ای کسانی که ایمان آورده‏اید در حال مستی، نزدیک نماز نشوید تا بدانید چه می‏گویید.» [8]

پس از این مرحله، فایده‏های آن را با ضررهایش مقایسه نموده و بیان شده، که زیان‏های آن بیشتر است: «درباره شراب و قمار از تو سؤال می‏کنند، بگو: در آنها گناه بزرگی است و منافعی (از نظر مادی) برای مردم در بردارند (ولی) گناه آنها از نفعشان بیشتر است. »[9]

و در مرحله آخر که زمینه به طور کامل آماده شد از خوردن آن قاطعانه و با روشنی تمام نهی فرموده است: «ای کسانی که ایمان آورده‏اید شراب و قمار و بت‏ها و ازلام (که یک نوع بخت آزمایی بوده) پلید و از عمل شیطانند. از آنها دوری کنید تا رستگار شوید.»[10]