از آن‌جا که هدایت به معنای دلالت و راهنمایی و نشان دادن راه است؛ باید مسیر و راهی که هدایت از طریق آن صورت می‌گیرد مشخص شود و دانسته شود که هدایت‌کنندگان انسان‌ها را به چه چیزی هدایت می‌کنند. بنابراین مقصد هدایت عبارت است از:

1. هدایت به سوی خداوند متعال

قطعاً یکی از اهداف مهم هدایت‌کنندگان دعوت و هدایت همة انسان‌ها به سوی خداوند است در سوره مبارکه نازعات خداوند متعال حرکت هدایتی موسی7 را به سوی فرعون چنین بیان می‌کند:

«به سوی فرعون برو که طغیان کرده است و به او بگو: آیا می‌خواهی پاکیزه شوی و من تو را به سوی پروردگارت هدایت کنم تا از او بترسی (و گناه نکنی)؟!».[1]

2. هدایت به صراط مستقیم

آن‌گونه که از بررسی آیات قرآن مجید بر می‌آید «صراط مستقیم» همان آئین خداپرستی و دین حق و پایبند بودن به دستورات خداست چنان که در سورة انعام آمده است:

«بگو خداوند مرا به صراط مستقیم هدایت کرده، به دین استوار، آئین ابراهیم که هرگز به خدا شرک نورزید».[2]

در این‌جا «دین ثابت و پا بر جا و آیین توحیدی ابراهیم و نفی هر گونه شرک» به عنوان صراط مستقیم معرفی شده است و تفسیرهای مختلفی که مفسّران در این زمینه نقل کرده‌اند همه در واقع به یک چیز بر می‌گردد:

بعضی آن را به معنی اسلام، بعضی به معنی قرآن، بعضی به پیامبر و امامان راستین، و بعضی آن را به آیین الله تفسیر نموده‌اند. تمام این معانی به همان دین و آیین الهی در جنبه‌های اعتقادی و عملی بازگشت می‌کند.[3]

همچنین روایاتی که در منابع اسلامی در این زمینه وارد شده است و هر کدام به زاویه‌ای از این مسأله اشاره کرده همه به این اصل باز می‌گردد. از جمله:

از امام صادق7 در تفسیر آیه ﴿اهْدِنَا الصِّراطَ الْـمُسْتَقيمَ﴾ نقل شده:

«منظور راه و شناخت امام است.»[4]

در حدیث دیگری از آن حضرت آمده است:

«صراط مستقیم امیرالمؤمنین علی7 می‌باشد.»[5]

هدایت‌ یافتگان

از آیات قرآن مجید استفاده می‌شود که از انوار هدایت الهی و هدایتگران همه افراد بهره نمی‌برند بلکه عده خاصی از آن بهره‌مند می‌شوند از جمله این افراد می‌توان مؤمنان، پرهیزکاران، اهل یقین، متمسکین به خداوند، محسنین و نیکوکاران، مجاهدان در راه خدا، صابران، توبه کنندگان و... را نام برد.

«... خداوند کسانی را که ایمان آوردند، به سوی صراط مستقیم هدایت می‌کند.»[6]

یکی از زمینه‌های هدایت ایمان است، قرآن در موارد متعددی به این مطلب اشاره دارد. ایمان به معنی تسلیم است و مؤمن کسی است که به حق تسلیم باشد و آن قهراً توأم با عمل است و بدون آن مصداق ندارد.[7]

بدیهی است که هر کس به حق و حقیقت، یعنی اسلام و قرآن مجید، که حقانیت آنها بر احدی از افراد منصف و دانشمند پوشیده نیست، ایمان بیاورد، و مدارج اولیة ایمان را طی و شروع کند، خداوند سبحان هر لحظه به هدایت این گونه افراد می‌افزاید و لحظه به لحظه آنها را به سوی صراط مستقیم هدایت و دلالت می‌‌کند.[8]

«آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد و مایه هدایت پرهیزکاران است».[9]

محرومین از هدایت

گروهی از انسان‌ها هستند که از هدایت خداوند محروم می‌باشند و خداوند آنان را مشمول هدایت خود نمی‌نماید. از جمله این افراد کافران، فاسقان، ظالمان، منافقان، دروغگویان، تکذیب‌کنندگان و اسراف‌کاران می‌باشند.

«... و خداوند افراد بی‌ایمان را هدایت نمی‌کند».[10]

«از (مخالفت) خدا بپرهیزید، و گوش فرا دهید! و خداوند، جمعیت فاسقان را هدایت نمی‏کند»[11]

«خداوند، جمعیت ستمکار را هدایت نمی‏کند»[12]