همانا خداوند متعال زکات را یکی از ارکان اسلام قرار داده و آن را با نماز که برترین نشانه‌‌‌های دین است قرین ساخته و فرموده است: نماز را به پا دارید و زکات بدهید.[1] پیامبر6 فرموده است: «اسلام بر پنج چیز بنا شده است گواهی به این که خدایی جز او نیست، و بر پا داشتن نماز و دادن زکات[2] و ... » و به کسانی که در ادای زکات کوتاهی کنند به سختی بیم داده و فرموده است.[3] و معنای انفاق در راه خدا اخراج حقّ زکات است.

از ابوذرّ نقل شده که گفته است: یعنی به زر اندوزان بشارت ده به داغی بر پشت آنها که از پهلویشان بیرون آید، و به داغی بر قفای آنها که از پیشانی آنان خارج گردد. در روایت دیگری است: بر سرپستان یکی از آنها نهاده شود و از سر شانه وی بیرون آید.[4] و بر سر شانه او گذاشته شود از نوک پستان او خارج گردد در حالی که می‌‌لرزد.

ابوذرّ گفته است: به خدمت پیامبر6 رسیدم و آن حضرت در سایه خانه کعبه نشسته بود. چون مرا دید فرمود: «به پروردگار کعبه سوگند آنها زیانکارترند.» عرض کردم: آنها کیانند؟

فرمود: «آنانی که اموالشان زیادتر است جز کسانی که مال را در همه موارد خیر به مصرف رسانند و در همه جهات چپ و راست و پیش و پس انفاق کنند، و اینان بسیار اندکند. هیچ مالک شتر و گاو و گوسفندی نیست که زکات این اموال را نداده باشد، مگر آن که این چهارپایان در روز قیامت بزرگ‌تر و فربه‌‌تر از آنچه بوده‌اند می‌‌آیند در حالی که با شاخ‌هایشان او را می‌‌زنند و با سم‌هایشان او را لگدمال می‌‌کنند، و هر زمان نوبت به آخری آنها می‌‌رسد عمل را از سر می‌‌گیرند تا آنگاه که میان مردم داوری شود. » [5]

در الفقیه [6] به سند صحیح از حریز از ابی‌عبداللّه7 روایت شده که فرموده است: «هیچ دارنده زر و سیمی نیست که زکات مالش را نداده باشد، مگر آن که خداوند او را در روز قیامت در بیابانی هموار زندانی می‌‌کند و ماری را که زهرش موی سر مار گزیده را می‌‌ریزاند بر او مسلّط می‌‌گرداند. این مار پیوسته او را دنبال می‌‌کند و او از او می‌‌گریزد. هنگامی که می‌‌بیند رهایی از او ممکن نیست دست خود را به سوی آن دراز می‌‌کند، و مار آن را مانند شتر نر گاز می‌‌گیرد و می‌‌جود سپس به دور گردن او می‌‌پیچد، و این مدلول قول خداوند متعال می‌‌باشد که: ﴿سَيُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ﴾[7]

و هیچ دارنده شتر یا گاو یا گوسفندی نیست که زکات مالش را نداده باشد، مگر آن که خداوند در روز قیامت او را در بیابانی هموار زندانی می‌‌سازد، هر سمداری با سمّ خود او را لگدمال می‌‌کند و هر نیشداری با نیشش او را می‌‌گزد.

هیچ صاحب نخلستان یا تاکستان یا زراعتی نیست که از دادن زکات آنها خودداری کرده باشد مگر آن که خداوند در روز قیامت زمین‌های او را تا هفتمین طبقه زمین طوق گردن او می‌‌کند.»[8]

از ابی‌عبداللّه7 نقل شده که فرموده است: «هیچ مؤمنی نیست که از ادای یک درهم حق امتناع کند مگر آن که دو درهم در غیر حقّ خرج می‌‌کند؛ و هیچ کسی از ادای حقّی که در مال اوست خودداری نمی‌‌کند، مگر آن که خداوند روز قیامت ماری از آتش را طوق گردن او خواهد کرد.»[9]

از ابی‌جعفر امام باقر7 روایت شده که فرموده است: «خداوند زکات را در کنار نماز قرار داده و فرموده است:

﴿أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ﴾؛ پس کسی که اقامه نماز کند و زکات ندهد مانند این است که نماز نخوانده است.»[10]

در خبر صحیح از امام صادق7 آمده است: «خداوند از اموال توانگران برای بینوایان آنچه را کفایت آنها می‌‌کند واجب ساخته است و اگر می‌‌دانست آنچه را برای آنها واجب کرده کفایت آنها نمی‌‌کند افزون‌تر از آن قرار می‌‌داد و آنچه بر سر بینوایان می‌‌آید بر اثر منع حقوق آنها از سوی امتناع کنندگان از ادای حقّ آنهاست نه نارسایی آنچه خدا واجب کرده است.»[11]

همچنین به سند صحیح از آن حضرت روایت شده که فرموده است: «هر گاه زکات باز داشته شود زمین برکاتش را باز خواهد داشت.»[12]

اصل کلمه «زکاهٔ» به معنای رشد و نموّی است که از برکت الهی در چیزهای دنیوی و اخروی حاصل می‌شود.[13] کلمه «زکات» به سهم الهی که انسان مؤمن از مال خود خارج می‌کند و به فقرا می‌دهد، اطلاق می‌شود. به این دلیل است که در پرداخت آن، امید رشد و افزایش مال همراه با خیرات و برکات دارد، یا موجب تزکیه و پاکی روح پرداخت کننده می‌شود و یا از هر دو جنبه است؛ زیرا هر دو فایده در پرداخت زکات وجود دارد.[14]

بنابراین، «زکات» در لغت، به دو معنا آمده است: یکی رشد و نموّ و دیگری پاکی.[15]

بر اساس معنای لغوی و عام، هر چیزی زکاتی دارد. امام علی7 می‌فرماید: «زکات بدن؛ جهاد و روزه گرفتن است. زکات جاه و مقام؛ بذل و بخشش، زکات جمال و زیبایی؛ عفت و عصمت خواهد بود. زکات سلطه و قدرت؛ نجات افراد اندوهگین، زکات شجاعت؛ جهاد فی سبیل اللّه است. زکات صحت و سلامتی؛ کوشش در اطاعت پروردگار و زکات پیروزی؛ احسان خواهد بود. زکات علم آن است که آن را نشر دهی و خود را به انجام آن وادار کنی ... زکات قدرت؛ انصاف است...».[16]