از آنجا که انسان به طور فطری و طبیعی مسایلی را بدون تلقین و تبلیغ درمی یابد، باید در تبلیغ از همان یافته‌‌‌های عقل و فطرت و وجدان افراد استفاده کرد. لذا بعضی مطالب را باید با سوال از فطرت انسان‌ها به آنان رساند که اگر فطرت انسانی نمرده باشد حتما قضاوت صحیح خواهد کرد.[1]
خداوند می‌‌فرماید اگر از کافران و مشرکان سوال کنی که چه کسی آسمانها و زمین را آفریده است و خورشید و ماه فرمانبردار چه کسی هستند. به طور یقین جواب میدهند خدا آفریده است. زیرا وجدان آنها اجازه نمی‌‌دهد که غیر از این جواب دهند: ﴿وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَيَقُولُنَّ اللَّـهُ﴾ و اگر از ایشان بپرسی چه کسی آسمانها و زمین را آفریده و خورشید و ماه را [چنین] رام کرده است حتماً خواهند گفت: الله».[2]
و نیز اگر از آنها سؤال کنی که چه کسی از آسمانها آب باران می‌‌فرستد و زمین را پس از مرگش زنده می‌‌کند جواب میدهند خدا؛ ﴿وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِها لَيَقُولُنَّ اللَّـهُ﴾؛ اگر از آنان بپرسی چه کسی از آسمان آبی فرو فرستاده و زمین را پس از مرگش به وسیله آن زنده گردانیده است حتماً خواهند گفت الله.»[3]و[4]
درباره امامت می‌‌پرسد؛ ﴿أَ فَمَنْ يَهْدي إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي﴾؛[5]
آیا آنکس که مردم را به سوی حق هدایت می‌‌کند برای پیروی کردن سزاورتر است یا آنکس که هدایت نمی‌‌کند؟ پیامبر لوط به قوم خود که عمل زشت همجنس‌بازی را پیش گرفته بودند گفت: ﴿أَ تَأْتُونَ الْفاحِشَةَ ما سَبَقَكُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمينَ﴾ ؛ آیا عمل زشتی انجام می‌‌دهید که هیچ کس پیش از شما آن را انجام نداده است؟[6]
به این آیه بنگرید که خداوند متعال چگونه وجدان انسان‌ها را به قضاوت می‌‌طلبد؛ ﴿وَ كَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضی بَعْضُكُمْ إِلی بَعْضٍ وَ أَخَذْنَ مِنْكُمْ ميثاقاً غَليظاً﴾؛ «چگونه مهر زنان را از آنان می‌‌گیرید در حالی که هر یک از شما از دیگری کام گرفته است و آنان از شما پیمانی محکم گرفته‌اند؟ و آیا وجدان خود را قاضی نمی‌‌کنید که این عمل پسندیده نیست؟»[7]
[1] . قرآن در پایان بعضی از آیات می‌‌فرماید: ﴿وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ شما خودتان هم می‌‌دانید. تمام آیات ذكر و تذكر نشان دهنده آن است كه انسان از درون مطالبی را می‌‌داند ولی فراموش می‌‌كند كه نیاز به تذكر دارد. مانند آیاتی كه می‌‌فرماید: ﴿فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ﴾ كجا می‌‌روید. «سوره تكویر، آیه 26» ﴿ما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾ چگونه حكم می‌‌كنید. «سوره صافات، آیه 154» ﴿أَ لَمْ يَعْلَمْ﴾ آیا انسان نمی‌‌دانست (سوره علق، آیه 14) به هر حال، مبلغ باید از وجدان و یافته‌‌‌های مردم و باورهای طبیعی آنان استفاده كند. همان گونه كه قرآن استفاده كرده است.
[2] . سوره عنكبوت، آیه 61.
[3] . سوره عنكبوت، آیه 63.
[4] . قرآن كریم با یادآوری پدیده‌‌‌های طبیعی، مردم را به تفكر وامی دارد؛ ﴿أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَحْرُثُونَ * أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ * لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ * إِنَّا لَمُغْرَمُونَ * بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ * أَ فَرَأَيْتُمُ الْماءَ الَّذي تَشْرَبُونَ * أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْـمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْـمُنْزِلُونَ * لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً فَلَوْ لا تَشْكُرُونَ * أَ فَرَأَيْتُمُ النَّارَ الَّتي تُورُونَ * أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْـمُنْشِؤُنَ﴾ آیا نمی‌‌اندیشید دانه‌ای را كه در زمین كشت كردید شما آن را از خاك می‌‌رویانید یا ما می‌‌رویانیم. آیا آبی را كه «هر روز» می‌‌نوشید توجه دارید كه شما آن را از ابر فرو ریختید یا ما نازل ساختیم. آیا در آتشی كه روشن می‌‌كنید می‌‌نگرید. آیا شما درخت آن را آفریدید یا ما آفریدیم. «سوره واقعه، آیات 63 - 72» ﴿أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ﴾ چه كسی آسمانها و زمین را خلق كرده است. «سوره نمل ، آیه 60» ﴿قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكائِكُمْ مَنْ يَهْدي إِلَى الْـحَقِّ﴾ آیا از شریكان شما مشركان كسی می‌‌تواند به راه راست هدایت كند. «سوره یونس، آیه 35» درباره معاد می‌‌پرسد؛ ﴿أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ﴾ آیا گمان كردید كه شما را بیهوده آفریدیم و به سوی ما باز نمی‌‌گردید. «سوره مومنون، آیه 115» ﴿أَفَعَيينا بِالْـخَلْقِ الْأَوَّلِ﴾ آیا در آفرینش اول عاجز بودیم «كه در برگرداندن دوباره شما عاجز باشیم. «سوره ق، آیه 15».
[5] . سوره یونس، آیه 35 .
[6] . سوره اعراف، آیه 80 .
[7] . سوره نساء، آیه 21.
