امام7 در آغاز این خطبه اشاره کوتاه و پر معنا به وضع زمان جاهلیت، مقارن قیام پیامبر اکرم6 کرده، می‌‌فرماید: «خدا او را در زمانی فرستاد که فاصله‌ای از پیامبران پیشین گرفته بود (و امّت‌‌ها تعلیمات آنان را به فراموشی سپرده بودند) ملت‌‌های جهان به خواب عمیقی فرو رفته و تار و پود حقایق مبرم (نظام زندگی انسان‌ها) از هم گسسته بود»[1]

محتوای این سه جمله، از قبیل علّت و معلول است. فاصله افتادن در میان عصر ظهور پیامبران پیشین و پیامبر بعد، سبب غلبه خواب غفلت بر امّت‌‌ها شد و این خواب، موجب از هم گسستن تار و پود حقایق و نظام زندگی انسان‌ها گشت و مردم در ظلمت جهل و گناه، گرفتار شدند.

و به دنبال آن می‌‌افزاید: «در این هنگام پیامبر اسلام6 برای مردم کتابی آورد که کتب آسمانی پیشین را تصدیق می‌‌کرد و نوری که باید به آن اقتدا شود، (در پرتو آن پیش روند) »[2]

در چنان شرایطی پیامبر اکرم6 دو کار کرد: معارف و احکامی که در اصول کلّی با معارف و احکام انبیای پیشین هماهنگ بود برای مردم تبیین کرد و دیگر این‌که برای نجات آن‌‌ها از ظلمات جهل و گمراهی، چراغ پرفروغی فرا راه آن‌‌ها قرار داد.

سپس به معرفی این چراغ پرفروغ و این نور الهی پرداخت؛ می‌‌فرماید: «این همان قرآن است. آن را به سخن آرید (تا همه چیز را بازگو کند)؛ هر چند هرگز برای شما (نسبت به تمام این امور) سخن نمی‌‌گوید؛ ولی من از جانب آن به شما خبر می‌‌دهم (و اسرار مکتومش را فاش می‌‌سازم)»[3]

در آیات بسیاری از آن، قرآن به نور تشبیه شده است. در سوره مائده می‌‌فرماید: «به یقین از سوی خدا نور و کتاب آشکاری به سوی شما آمد».[4] در سوره اعراف می‌‌فرماید: «؛ کسانی که به او ایمان آوردند و او را بزرگ داشتند و یاری کردند و از نوری که با او نازل شده بود پیروی کردند، آن‌‌ها رستگارانند».[5]

همان گونه که نور، فضای زندگی را روشن می‌‌سازد و انسان را از گمراهی و سقوط در پرتگاه‌‌ها حفظ می‌‌کند، گیاهان را می‌‌رویاند و تمام موجودات زنده را پرورش می‌‌دهد، قرآن مجید نیز در جنبه‌‌های معنوی و مادّی، نجات بخش و پرورش دهنده است.

منظور از تأیید کتب آسمانی پیشین این نیست که تورات و انجیلِ تحریف یافته را تصدیق می‌‌کند؛ بلکه اشاره به آن کتب آسمانی است که بر موسی و مسیح نازل شد و نیز منظور از تصدیق این نیست که اسلام در تمام جزئیات با آن‌‌ها هماهنگ است؛ بلکه مقصود، همان اصول کلّی‌ای است که بر تمام ادیان آسمانی حاکم بوده؛ هر چند اسلام در سطحی برتر و بالاتر آن‌‌ها را پیاده کرده است.

جمله «سخن نمی‌گوید» مفهومش این نیست که قرآن با هیچ کس (جز با امامان معصوم:) سخن نمی‌‌گوید؛ چرا که قرآن به «لِسانٌ عَرَبِيٌّ مُبينٌ» و با منطق روشن و آشکار نازل شده و همگان مأمور به تدبّر در قرآنند و دستور داده شده به مواعظ قرآن که می‌‌رسند گوش جان به آن فرا دهند تا آیات بشارت آن سبب تشویق و آیات بیم و ترس سبب وحشت آنان گردد.

بنابراین منظور از جمله «سخن نمی‌گوید»، بطون قرآن و اسرار نهفته‌ای است که اضافه بر ظواهر آن دارد. این بطون در اختیار پیامبر اکرم6 و جانشینان معصوم اوست.

به همین جهت، در جمله بعد چنین اضافه می‌‌فرماید: «لیکن من به شما خبر می‌‌دهم؛ آگاه باشید! در آن علم آینده و اخبار پیشین و داروی بیماری‌‌های شما و نظم و سامان دادن به روابط میان شماست»[6]

تعبیر به «دَوَاءَ دَائِكُمْ»، اشاره به تعلیمات و معارف و دستوراتی است که داروی انواع بیماری‌‌های اخلاقی و اجتماعی است و در سایه آن می‌‌توان در عافیت و سلامت زندگی کرد.[7] و آخرین تعبیر یعنی «وَ نَظْمَ مَا بَيْنَكُم‏» اشاره به تمام قوانینی است که نظام مجتمع انسانی را حفظ می‌‌کند و به نابسامانی‌‌ها و بی‌نظمی‌‌ها پایان می‌‌دهد و امنیت و آرامش را برای جامعه به ارمغان می‌‌آورد و قیام به قسط را که رکن اساسی حفظ نظام است، تأمین می‌‌کند.