در بحث هدایت یکی از موضوعات مهم، آیاتی است که ظاهرا دلالت بر جبر هدایت و ضلالت می‌کند. از جمله:

«... خداوند هر کس را بخواهد گمراه می‌‌سازد و هر کس را بخواهد هدایت می‏کند... »[1]

طرفداران جبر به اینگونه آیات استناد کرده‌اند، این افراد، ضالین و گمراهان را که معصیت و نافرمانی خدا را انجام می‌دهند بدون اختیار دانسته و افراد مهتدی و هدایت یافته را هم که اطاعت می‌کنند بلا اختیار فرض نموده و گفته‌اند؛ انسان حتی در انجام تکالیف از خود اختیاری ندارد و هدایت و ضلالت انسان‌ها به دست خداوند می‌باشد.[2]

سر منشأ این توهّم اکتفا کردن به آیه‌ای و چشم پوشی از آیات دیگر است. دقیق‌ترین تفسیری که با همه آیات هدایت و ضلالت سازگار است و همه آنها را به خوبی تفسیر می‏کند بی‏آنکه کمترین خلاف ظاهری در آن باشد این است که:

هدایت تشریعی به معنی ارائه طریق جنبه عمومی و همگانی دارد و هیچ قید و شرطی در آن نیست، چنانکه در آیه 3 سوره دهر آمده:

«ما راه را به انسان نشان دادیم خواه شکرگزاری کند یا کفران»[3]

اما هدایت تکوینی به معنی ایصال به مطلوب و گرفتن دست بندگان و گذراندن آنها از تمام پیچ و خم‏های راه، حمایت از آنها تا رساندن به ساحل نجات که موضوع بحث بسیاری دیگر از آیات قرآن است هرگز بی‏قید و شرط نمی‏باشد، این هدایت مخصوص گروهی است که اوصاف آنها در قرآن بیان شده، از جمله این اوصاف که استحقاق هدایت می‌آوردند: پیروی فرمان خدا، و جلب خشنودی او، توبه و انابه، جهاد، پیمودن مقداری از راه هدایت، می‌باشد.[4]

«خداوند هر کس را بخواهد گمراه می‏سازد، و هر کس را که بازگشت به سوی او کند هدایت می‏نماید»[5]

«کسانی که گام‌های نخستین هدایت را برداشته‏اند خداوند بر هدایتشان می‏افزاید»[6]

آنچه از اضلال به خداوند نسبت داده شده اضلال به عنوان مجازات است که افراد طالب ضلالت را به آن مبتلا می‌سازد.[7]

قرآن ضلالت را مخصوص کسانی می‌شمرد که دارای این اوصافند: کفر، فسق، اسراف، دروغ، کفران و ... .[8]

«خداوند هدایت نمی‏کند کسی که دروغگو و کفران کننده است.»[9]

«خداوند هدایت نمی‏کند کسی که اسرافکار و بسیار دروغگو است.»[10]

بنابراین هم هدایت و هم ضلالت نتیجه اعمال و کردار خود انسان و اختیار اوست.