بحث ما در اين بخش، درباره اثبات معاد از طريق عادل بودن خدا نيست‏بر عکس، بحثی که اکنون مطرح است درباره ايراد و اشکالی است که از نظر عدل الهی بر کيفيت مجازات‌ها و کيفرهای اخروی وارد می‌گردد. گفته می‌شود مجازات‌های اخروی به شکلی که نقل می‌شود مخالف عدل الهی است ! زيرا در مجازات‌های اخروی تناسب ميان جرم و جريمه وجود ندارد و مجازات‌ها به نحو غير عادلانه‏ای اجرا می‌شود.

در اين اشکال، مسأله جزاء که دليلی بر عدل الهی گرفته می‌شود، به‏ عنوان اشکالی بر عدالت، و نقضی بر حکمت معرفی شده است. اصلی که پايه‏ و مبنای ايراد است اين است که در وضع قوانين جزائی بايد بين جرم و جريمه تناسب رعايت شود، مثلا اگر کسی بر سر رهگذری که از خيابان می‏گذرد زباله بريزد، عدالت ايجاب می‌کند که برای او کيفری در نظر گرفته شود.

شکی نيست که کيفر اين چنين جرمی نمی‏تواند خيلی سنگين از قبيل اعدام يا حبس ابد بوده باشد. بنابر اصل تناسب ميان جرم و مجازات، برای چنين‏ جرمی حداکثر يک هفته زندان کافی است و اگر اين مجرم را به خاطر اين جرم‏ کوچک محاکمه صحرائی و تيرباران کنند بر خلاف عدالت خواهد بود. کيفر دادن بر جرم‌ها لازمه عدل است ولی اگر تناسب بين جرم و کيفر رعايت نگردد خود کيفر دادن نوعی بي عدالتی خواهد بود.

گناهانی از قبيل غيبت، دروغ، زنا، قتل نفس، جرمند و کيفر می‏طلبند ولی آيا کيفرهايی که در آخرت برای آن‌ها تعيين شده است بيرون از اندازه‏ نيست ؟ قرآن کيفر قتل نفس را جاويدان ماندن در جهنم معين فرموده است .

درباره غيبت روايت شده است که خورش سگ‌های جهنم است[1] ، و به‏ همين طريق برای ساير گناهان، عقوبت‌ها و مجازات‌های سخت و غير قابل تحملی‏ ذکر شده است، عقوبت‌هايی که از لحاظ کيفيت، فوق العاده شديد است و از لحاظ مدت، بسيار طولانی. ايراد اين است که اين بی تناسبی چگونه با عدل‏ الهی سازگار است ؟ برای پاسخ اين ايراد لازم است بحثی درباره انواع مجازات‌ها انجام دهيم و نوع کيفرهای اخروی را بشناسيم. اين، مستلزم آن است که قبلا بحثی درباره‏ نظام جهان آخرت ـ مطابق آنچه از متون معتبر اسلامی استفاده می‌شود و براهين عقلی، ما را راهنمايی می‌نمايد ـ درباره تفاوت نظام آن جهان و نظام اين جهان به عمل آوريم.

[1] . بحار، چاپ کمپانی ج 15 جزء چهارم ص 188. «إِيَّاكُمْ وَ الْغِيبَةَ فَإِنَّهَا إِدَامُ كِلَابِ النَّار»