بحثي پيرامون توحيد[1]
بدان در آفاق وجود و اندرون نفوس و در هر چه خداوند آفريده است آيات روشن و دلايل آشکاری بر هستی خداوند سبحان و يگانگی و الوهيّت و ديگر صفات او به طرق مختلف و وجوه گوناگون وجود دارد، و در قرآن مجيد برای جلب توجّه و ارشاد مردم به پارهای از آنها اشاره شده است.
آنچه سزاوارتر است از انوار آن روشنی گرفت و به مدد آن در طريق کسب معرفت و اخذ عبرت گام برداشت دستورها و رهنمودهای قرآن است زیرا پس از بيان خداوند بيان ديگری نيست. پروردگار متعال از زبان پيامبرانش که درود خداوند بر آنان باد ـ بيان می‌کند که: «آیا در خدا شک است، خداوندی که آسمان‌ها و زمین را آفریده است؟!»[2]
فرموده است:
«همانا در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمد و شد شب و روز، و کشتی‌هایی که در دریا به سود مردم در حرکتند، و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده
و با آن زمین را پس از مرگ زنده کرده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده،
و در تغییر مسیر بادها و ابرهایی که در میان زمین و آسمان مسخّرند
نشانه‌هایی است (از ذات پاک خدا و یگانگی او) برای مردمی که عقل دارند و می‌‌اندیشند.»[3]
و نيز:
«خداوند شکافنده دانه و هسته است؛ زنده را از مرده خارج می‌سازد و مرده را از زنده؛ این است خدای شما، پس چگونه از حق منحرف می‌‌شوید؟، او شکافنده صبح است و شب را مایه آرامش و خورشید و ماه را وسیله حساب قرار داده است، این اندازه گیری خداوند توانای داناست.»[4]
«او کسی است که ستارگان را برای شما قرار داد تا در تاریکی‌های خشکی و دریا به وسیله آنها راهنمایی شوید، نشانه‌های خود را برای کسانی که می‌‌دانند (و اهل فکر و اندیشه‌اند) بیان داشتیم. او کسی است که شما را از یک نفس آفرید در حالی که بعضی از انسان‌ها پایدارند (از نظر ایمان یا خلقت کامل) و برخی ناپایدار؛ ما آیات خود را برای کسانی که می‌‌فهمند بیان کردیم. او کسی است که از آسمان آبی نازل کرد، و به وسیله آن گیاهان گوناگون رویانیدیم، از آن ساقه‌ها و شاخه‌های سبز خارج ساختیم و از آنها دانه‌های متراکم، و از شکوفه نخل خوشه‌ها با رشته‌های باریک بیرون فرستادیم و باغ‌ها از انواع انگور و زیتون و انار شبیه به یکدیگر و بدون شباهت، هنگامی که میوه می‌کند به میوه آن و طرز رسیدنش بنگرید که در آن نشانه‌هایی برای افراد با ایمان است. [5]
و نیز: «او کسی است که خورشید را روشنایی و ماه را نور قرار داد، و برای آن منزلگاه‌هایی مقدّر کرد. تا عدد سال‌ها و حساب (کارها) را بدانید. خداوند این را جز به حقّ نیافریده، او آیات خود را برای گروهی که اهل دانشند شرح میدهد. همانا در آمد و شد شب و روز و آنچه خداوند در آسمان‌ها و زمین آفریده نشانه‌هایی است برای آنهایی که پرهیزگارند. [6]
فرمود: «او کسی است که زمین را گسترد و در آن کوه‌ها و نهرهایی قرار داد و از همه میوه‌ها. .. در این‌ها آیاتی است برای آنهایی که می‌‌اندیشند.»[7]، «و در روی زمین قطعاتی در کنار هم قرار دارد که با هم متفاوتند و باغ‌هایی از انگور و زراعت و نخل‌ها که گاهی بر یک پایه می‌‌رویند، و گاهی بر دو پایه، همه آنها از یک آب سیراب می‌‌شوند، با این حال بعضی از آنها را از جهت میوه بر دیگری برتری می‌‌دهیم، در این‌ها نشانه‌هایی است برای آنها که عقل خویش را به کار می‌‌گیرند.[8]
و فرمود: «در وجود چهارپایان برای شما (درس‌های) عبرتی است، از درون شکم آنها، از میان غذاهای هضم شده و خون شیر خالص و گوارا به شما می‌‌نوشانیم. و از میوه‌های درختان نخل و انگور مسکرات (ناپاک) و روزی خوب و پاکیزه می‌‌گیرید، در این نشانه‌ای است برای گروهی که اندیشه می‌‌کنند. پروردگار تو به زنبور عسل وحی (الهام غریزی) کرد که از کوه‌ها و درختان و داربست‌هایی که مردم می‌‌سازند خانه‌هایی برگزین. سپس از تمام ثمرات تناول کن و راه‌هایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده براحتی بپیما. از درون شکم آنها نوشیدنی خاصّی خارج می‌شود به رنگهای مختلف که در آن شفای مردم است. در این امر نشانه روشنی است برای دست‌های که اهل تفکّرند.»[9]
در سوره نحل فرمود: «آیا آنها به پرندگانی که بر فراز آسمان تسخیر شده‌‌اند نظر نیفکندند؟ هیچ کس جز خدا آنها را نگه نمی‌‌دارد، در این نشانه‌هایی است (از عظمت و قدرت خدا) برای کسانی که ایمان دارند.»[10]
و نیز: «از نشانه‌های او این است که شما را از خاک آفرید، سپس انسان‌هایی شدید و در روی زمین پراکنده گشتید. و از نشانه‌های او این که همسرانی از جنس خود شما برایتان آفرید، تا در کنار آنها آرامش یابید، و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد، در این امر نشانه‌هایی است برای گروهی که می‌‌اندیشند. و از آیات او آفرینش آسمان‌ها و زمین و تفاوت زبان‌ها و رنگهای شماست، در این نشانه‌هایی است برای عالمان. و از نشانه‌های او خواب شما در شب و روز است و تلاش و کوششتان برای بهره‌گیری از فضل پروردگار (و تأمین معاش)، در این امور نشانه‌هایی است برای آنها که گوش شنوا دارند. و از آیات او این است که برق (و رعد) را به شما نشان میدهد که هم مایه ترس است و هم امید (ترس از صاعقه و امید به نزول باران) و از آسمان آبی فرو می‌‌فرستد که زمین را پس از مردن به وسیله آن زنده می‌کند، در این نشانه‌هایی است برای گروهی که عقل خود را به کار می‌‌گیرند. و از آیات او این است که آسمان و زمین به فرمان او برپاست، سپس هنگامی که شما را (در قیامت) از زمین فرا می‌‌خواند ناگهان همه خارج می‌‌شوید (و در صحنه محشر حضور می‌‌یابید). [11]
و نیز: «خداوند شما را همچون گیاه از زمین رویانید، سپس شما را به همان زمین باز می‌‌گرداند، و بار دیگر شما را از آن خارج می‌سازد.»[12]
و نیز: «آیا از نطفه‌ای که در رحم می‌‌ریزید آگاهید؟، آیا شما آن را می‌‌آفرینید یا ما آفریننده‌ایم. .. ما آن را وسیله یادآوری و وسیله زندگی برای مسافران قرار داده‌ایم.»[13]
و نیز: «آیا ما زمین را محلّ آرامش (شما) و کوه‌ها را میخ‌های زمین قرار ندادیم؟، و شما را به صورت زوج آفریدیم، و خواب شما را مایه آرامشتان قرار دادیم، و شب را برای شما، و روز را وسیله‌ای برای زندگی و معاش، و بر فراز شما هفت (آسمان) محکم بنا کردیم، و چراغی روشن و گرمی بخش آفریدیم، و از ابرهای باران زا آبی فراوان نازل کردیم، تا به وسیله آن دانه و گیاه بسیار برویانیم، و باغ‌های پر درخت.»[14]
برای بیداری و هشیاری ارباب خرد از این قبیل آیات فراوان دیگری در قرآن موجود است، و هر کس در مضمون این آیات دقّت کند، و به شگفتی‌های خلقت خداوند در زمین و آسمان بنگرد، هر چند کم‌ترین عقل را داشته باشد، می‌‌فهمد که این دستگاه شگرف و نظام متقن نمی‌‌تواند از صانعی مدبّر و پروردگاری حکیم بی‌نیاز باشد. در باب توحید مطالب مهمی است که ذیلاً به آنها می‌پردازیم:
[1] . گفتاری از کتاب محجهٔ البیضاء تألیف حکیم متأله محدث کبیر مولی محسن فیض کاشانی.
[2] . ﴿أَ في الله شَک فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ﴾. سوره ابراهیم، آیه 10.
[3] . ﴿إِنَّ في خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْكِ الَّتي تَجْري فِي الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّـهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فيها مِنْ كُلِّ دابَّةٍ وَ تَصْريفِ الرِّياحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾. بقره/ 164
[4] . ﴿إِنَّ اللَّـهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوى يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ ذلِكُمُ اللَّـهُ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ * فالِقُ الْإِصْباحِ وَ جَعَلَ اللَّيْلَ سَكَناً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْباناً ذلِكَ تَقْديرُ الْعَزيزِ الْعَليمِ﴾ انعام/ 95 ـ 96.
[5] . ﴿وَ هُوَ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها في ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ * وَ هُوَ الَّذي أَنْشَأَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الْآياتِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ * وَ هُوَ الَّذي أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ كُلِّ شَيْءٍ فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَراكِباً وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنْوانٌ دانِيَةٌ وَ جَنَّاتٍ مِنْ أَعْنابٍ وَ الزَّيْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُشْتَبِهاً وَ غَيْرَ مُتَشابِهٍ انْظُرُوا إِلى ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ يَنْعِهِ إِنَّ في ذلِكُمْ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾ انعام / 97 ـ 99.
[6] . ﴿هُوَ الَّذي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنينَ وَ الْحِسابَ ما خَلَقَ اللَّـهُ ذلِكَ إِلاَّ بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ، إِنَّ في اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللَّـهُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُونَ﴾
ـ یونس/ 5 و 6.
[7] . ﴿وَ هُوَ الَّذي مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فيها رَواسِيَ وَ أَنْهاراً وَ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ ... إِنَّ في ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾
ـ رعد/ 3.
[8] . ﴿وَ فِي الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخيلٌ صِنْوٰانٌ وَ غَيْرُ صِنْوٰانٍ يُسْقى بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلىٰ بَعْضٍ فِي الْأُكُلِ إِنَّ في ذلِكَ لَآيٰاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾ ـ رعد/ 4.
[9] . ﴿وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقِیکُمْ مِمَّا فِی بُطُونِهِ مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خالِصاً سائِغاً لِلشَّارِبِینَ وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخِیلِ وَ الْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً وَ رِزْقاً حَسَناً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ، وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ، ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ﴾ ـ نحل/ 66 تا 69.
[10] . ﴿أَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ مُسَخَّراتٍ فِی جَوِّ السَّماءِ ما یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا اللَّـهُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ﴾ ـ نحل/ 79.
[11] . ﴿وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ، وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ، وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْعالِمِینَ، وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ، وَ مِنْ آیاتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَیُحْیِی بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ، وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذا دَعاکُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ﴾ ـ روم/ 20 تا 25.
[12] . ﴿وَ اللَّـهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیها وَ یُخْرِجُکُمْ إِخْراجاً﴾ ـ نوح/ 17 و 18.
[13] . ﴿اَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ، أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ﴾، ـ تا ـ ﴿نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَةً وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِینَ﴾ ـ واقعه/ 58، 59 و 73.
[14] . ﴿أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً، وَ الْجِبالَ أَوْتاداً، وَ خَلَقْناكُمْ أَزْواجاً، وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً، وَ جَعَلْنَا اللَّيْلَ لِباساً، وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً، وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً، وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً، وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءً ثَجَّاجاً، لِنُخْرِجَ بِهِ حَبًّا وَ نَباتاً وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً﴾ ـ نباء/ 6 ـ 16.
