نظام این جهان که شامل مجموعه پدیده‌های بی‌شمار گذشته، حال و آینده است مخلوق یک آفریدگار است و به طور کلی خالق و آفریننده بالذات و مستقل کسی جز خداوند نیست. [1]
البته درباره این قسم از توحید نظرات مختلفی وجود دارد. متکلمان امامیه و حکمای اسلامی با پذیرش اصل انحصار خالقیت در ذات الهی، نقش اسباب و علل طبیعی و غیرطبیعی را نیز انکار نمی‌کنند. از نظر آنان فرشتگان افعال ویژه‌ای انجام می‌دهند چنان که انسان فاعل کارهای خویش است و همچنین اسباب طبیعی مانند آتش و آب آثار ویژه‌ای دارند ولی هیچ یک فاعل و سبب مستقل و بالذات نیستند. [2]
اشاعره معتقدند خالقیت اعم از مستقل و غیر مستقل مخصوص خداوند است و در جهان خلقت جز او فاعل و علتی نیست. به عبارت دیگر اشاعره معتقدند که اراده ذات حق شامل جميع حوادث است و هر حادثهای مستقیما از خود خداوند صادرمی‌شود و هيچ چيز ديگر در وجود اين حادثه دخيل نيست اگر آتش میسوزاند واقعا آتش نمیسوزاند بلکه اراده حق است که پشت سر اين که بعضی از اجسام به آتش نزديک میشوند سوزاندن را خلق میکند.
بنابراین هيچ گونه رابطه علی و معلولی بين حوادث جهان وجود ندارد و تمام حوادث مستقيما و به اراده حق تعالی مربوط است. افعال انسان‌ها نيز که جزء حوادث اين جهان است همين حکم را دارد يعنی خود انسان هيچ دخالتی ندارد و آن فعل مستقيما ناشی از اراده حق است. بر اساس همین عقیده اشاعره را جبری نامیده‌اند.
عقيده معتزله درست نقطه مقابل اشاعره است زیرا به اعتقاد آنان اراده خداوند دخالتی در حوادث اين جهان ندارد. دخالت اراده خداوند صرفا همين قدر است که ابتدا اين جهان را تکوين کرده است و جهان بعد از آن که با اراده خداوند تکوين يافت به حسب طبع خود گردش و جريانی دارد و حوادثی که به تدريج پديد میآيد مقتضای طبع خود جهان است عينا مانند کارخانهای که به وسيله يک نفر مهندس تاسيس می‌شود دخالت آن مهندس فقط در به کار انداختن ابتدائی آن کارخانه است ولی بعد از آن که کارخانه تاسيس و ايجاد شد به حسب طبع خود کار میکند و اراده مهندس در جريان و ادامه کار اين کارخانه دخالت ندارد. [3]
از دیگر سو معتزلیان نقش اسباب و علل طبیعی را پذیرفته‌اند ولی معتقدند افعال اختیاری انسان مخلوق خدا نیست بلکه آن‌ها را فقط فعل انسان می‌دانند. بدین جهت آنان را « مفوضه» نامیده‌اند یعنی کسانی که معتقدند افعال انسان به او واگذار شده است.[4]
[1] . اندیشه اسلامی 1، ص 145.
[2] . عقاید استدلالی، ج 1، ص 105؛ خداشناسی در قرآن، ص 64.
[3] . اصول فلسفه، ج3، ص 168؛ مقالات الاسلامیین، ج 1، ص321.
[4] . عقاید استدلالی، ج 1، ص 105.
