آنچه در جمله‌‌های بالا از کلام مولا7 آمده است اشاره به نکته مهمّی دارد که در قرآن مجید نیز مکرّر بر آن تأکید شده است و آن این که همه موجودات جهان خلقت و مادّه، دارای زمان بندی خاصّی است و در عین وجود تضادّ و اختلاف در آنها، با یکدیگر هماهنگی دارد و همدیگر را تکمیل می‌کنند و همواره با یک نظم درون ذاتی و برون ذاتی، هدایت می‌‌شوند و به صورت کاروانی هماهنگ و همگام به سوی هدف نهایی در حرکتند، از مسیر خود منحرف نمی‌‌شوند و دقیقاً به سوی مقصد پیش می‌‌روند.

برگ و بار درختان در فصل بهار و تابستان، پژمردگی و خشکی آن‌ها در پاییز و زمستان، حرکت خورشید در برج‌‌های دوازده‌گانه، چگونگی نظام شب و روز و حرکت زمین به دور خود و همچنین قوای درونی و برونی انسان، همگی گواه بر این هدایت تکوینی الهی هستند همان گونه که قرآن از زبان موسی7 می فرماید: پروردگار ما کسی است که به هر چیز آفرینش ویژه‌‌اش را داد سپس هدایت فرمود»[1] «و نیز می‌‌فرماید: (توحید و اسلام) فطرتی است که خداوند انسان‌ها را بر آن آفریده است»[2] «و نیز می‌‌فرماید: خزاین همه چیز نزد ماست و جز به مقدار معلوم (و مطابق نظم و حساب خاص) آن را نازل نمی‌‌کنیم.»[3]

این در حقیقت یکی از نشانه‌‌های مهم خداوند در عالم هستی است که هر قدر انسان در آن بیشتر بیندیشد و مسأله هدایت تکوینی و نظم و زمان بندی و تألیف بین مختلفات را بیشتر مورد توجّه قرار دهد، به عمق این مسأله آشناتر می‌‌شود.

سپس می‌‌افزاید: «از همه آن‌ها (اشیا) پیش از آن که آن‌ها را بیافریند آگاه بود و به تمام حدود و پایان آن‌ها احاطه داشت و از جمیع لوازم و تمام جوانب آن‌ها باخبر بود»

این سه جمله در واقع به منزله دلیل و یا بیان و توضیحی است که برای جمله‌‌های قبل آمده است، زیرا کسی که می‌‌خواهد هر موجودی را در وقت مناسبش ایجاد کند و اشیای مختلف را با هم التیام دهد و غرایز درونی و لوازم بیرونی را، هر کدام، در جای خود برقرار سازد، از یکسو نیاز به آگاهی کامل و جامع دارد و از سوی دیگر به احاطه و قدرت تامّ و تمام.

از این رو می‌‌فرماید: «خداوند از تمام اشیا، قبل از آن که آفرینش آن‌ها را آغاز کند آگاه بود و حدود و مرزها و نتایج آن‌ها را می‌‌دانست و بر همه آن‌ها توانایی داشت» (عَالِماً بِهَا قَبْلَ ابْتِدَائِهَا...).

نه تنها از خود آن‌ها و ابتدا و انتهایشان باخبر بود بلکه لوازم و جوانب و علل و آثار آن‌ها را نیز می‌‌دانست. (عَارِفاً بِقَرَائِنِهَا وَ أَحْنَائِهَا) به طور مسلّم کسی که از همه این امور آگاه باشد و قدرت و توانایی بر انجام آن‌ها داشته باشد، می‌‌تواند به طور دقیق هر کدام را در جای خود قرار دهد و به هر یک، هر چه لازم دارد بدهد و در مسیر وجود و حیاتش هدایتش کند و به کمال مطلوبش برساند.

[1] . ﴿رَبُّنَا الَّذی اَعْطی کُلَّ شَیء خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی﴾. سوره طه، آیه 50.

[2] . ﴿فِطْرَتَ اللهِ الَّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها﴾؛ سوره روم، آیه 30.

[3] . ﴿وَاِنْ مِنْ شَیء اِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلاّ بِقَدَر مَعْلُوم﴾؛ سوره حجر، آیه 21.