قرآن کریم با اصرار و ابرام بی نظیری افراد بشر را به مطالعه در خلقت و ساختمان موجودات به منظور شناخت خداوند راهنمایی می‌کند. این امر در سیره پیشوایان دین و احتجاجات ائمه اطهار: اهمیت فوق العاده‌ای دارد. مسلماً برای عامه مردم بهترین راه شناساندن خداوند از همین راه و مسیر است. رسیدن به این مسیر از سه طریق ممکن است:
1 . از طریق تشکیلات و نظامات:
یکی از مسائل قابل توجه برای بشر، وجود نظامات و تشکیلات فوق العاده حیرت انگیز در جهان خلقت است. زمین، آسمان، ستارگان، خورشید، منظومه‌های شمسی، حتی ذرات و منظومه‌های اتمی، جمادات، نباتات، حیوانات و انسان، همگی دارای یک سلسله نظامات و تشکیلات می‌باشند.
وضع قرار گرفتن اجزای جهان در فاصله‌های دور و نزدیک نسبت به یکدیگر و وضع «ساخت و کار» و مکانیزم آن‌ها و نیز «سازواره» و تشکل و ارگانیسم درونی آن‌ها، نشان میدهد که به خود واگذاشته نیستند؛ بلکه تدبیر و حکمت و قوه شاعری، آن‌ها را تحت تسخیر و اراده و اختیار خود سازمان داده است. اگر چنین قوه و قدرت قاهر و مسلط و مرید و شاعری نبود، طبعاً هیچ گونه انتظاماتی میان اجزای کوچک و بزرگ جهان نبود.
اگر بشر تنها خلقت جسمانی خود را در نظر گیرد، آن را به صورت یک ساختمان فوق العاده مجهز می‌‌بیند که هر جزء و هر ذره آن روی حساب، کار گذاشته شده است. لازمۀ نبودن شعور در قوه فاعلی، عدم انتظام و وجود غلط‌های بی منتهاست ولی می‌‌بینم که درست برعکس است؛ هر چیزی در جای خود با توجه به قاعده و اثرش قرار گرفته است. [1]
2 . از طریق هدایت و راهیابی:
یکی از شگفتی‌های طبیعت که اندیشه بشر را سخت تکان میدهد، توجه حیرت انگیز اشیا به غایات و اهداف خود و به عبارت دیگر «اصل هدایت و راهیابی» است.
شیوه راهیابی اشیا به شکلی است که نظامات داخلی اشیا با همۀ تجهیزات حیرت انگیز آن‌ها برای این که بتوانند تا این حد با راه و هدف خود آشنا باشند، کافی نیست؛ یعنی اشیا و موجودات در عین این که از یک سازمان درونی برخوردارند، نوعی بینش مرموز نیز آن‌ها را هدایت می‌کند و آن‌ها به مدد این بینش، راه خود را به سوی آینده می‌‌شناسند.
برای مثال یک گلبول سفید خون و یا یک حشرۀ کوچک، چنان با وظیفه و کار خود آشناست که گویی تعلیمات قبلی منظمی دیده است. یک ماشین هر اندازه دقیق ساخته شده باشد، قادر به ابتکار و اختراع و پیدا کردن راه‌های نو و قادر به منطبق ساختن خود با محیط جدید و ایجاد اعضای جدید و تکمیل آن‌ها نیست، ولی در اشیا و به خصوص در نباتات و حیوانات چنین چیزی هم مشاهده می‌شود. این خود نشانۀ دیگری است بر این که قوۀ مرموز و نیروی شاعری، اشیا را با شکل مرموزی هدایت و رهبری می‌کند. [2]
قرآن کریم به این اصل در آیات مختلفی اشاره می‌کند، از جمله آنجا که می‌فرماید: ﴿الَّذي قَدَّرَ فَهَدىٰٰ﴾؛ [3] «آن (خدایی) که (هر موجودی را) اندازه گیری معین فرمود، سپس هدایت نمود.»
هم چنین آنجا که از زبان حضرت موسی7 خطاب به فرعون نقل می‌کند: ﴿الَّذي أَعْطىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدىٰٰ﴾؛ [4]«آن (خدایی) که خلقت خاص هر موجودی را بدو بخشید، سپس او را (بر آن اساس) هدایت نمود.»
[1] . شرح منظومه، ص، 309.
[2] . همان، ص 311 و 310.
[3] . اعلی (87) : 3.
[4] . طه (20) : 50.
