یکی از اغراض در آفرینش مرگ و زندگی، آن است که درجه اخلاص انسان‌ها با آزمایش الهی مشخص شود: «اَلَّذی خَلَقَ المَوتَ والحَیوةَ لِیَبلُوَکُم اَیُّکُم اَحسَنُ عَمَلاً.»[1] از آیات قرآن استفاده می‌شود که درجات اخلاص گوناگون است، و عنایت الهی به هر شخص، به اندازه اخلاص او وابسته است و اختلاف سنگینی اعمال به اختلاف درجه اخلاص در آن‌ها مربوط می‌شود.
اخلاصی که از هر آمیختگی پیراسته است، اخلاص مطلق و اخلاص صدّیقان شمرده می‌شود و اخلاصی که با قصد ثواب و رهایی از عذاب همراه است، اخلاص اضافی نام دارد. [2]
در روایات نیز برای نیّت و اخلاص افراد در عبادت، درجات گوناگونی ذکر شده است؛ چنان که عبادت برخی به‌دلیل ترس از عذاب الهی، عبادت برخی دیگر به امید رسیدن به ثواب الهی و عبادت آزادگان از روی محبّت و برای شکرگزاری از خداوند دانسته شده است.[3] راه این گروه اخير در عبادت، راه معرفت و محبّت بوده و از نظر آنان، روش دو گروه دیگر فاقد اخلاص کامل است و در آن شائبه‌ای از شرک و خودپرستی به چشم می‌خورد؛ زیرا این دو گروه، برای رهایی از عقوبت یا رسیدن به نعمت، خدا را عبادت می‌کنند و اگر برای رسیدن
به این هدف، راهی دیگر جز عبادت پیش روی خود می‌دیدند، آن را بر می‌گزیدند.[4]
[1] . سوره ملک، آيه2.
[2] . جامع‌السعادات، ج 2، ص403.
[3] . وسائل‌الشیعه، ج 1، ص 62 ـ 63.
[4] . المیزان، ج 11، ص 158 ـ 161.
