معلوم شد شکر به معنای سپاس در برابر نعمت و احسانی است که بالخصوص به شخص رسیده و از آن منتفع گردیده باشد. البته بر حسب تحقیق علمای اخلاق، شکر و سپاس‌گزاری مانند سایر مراتب اخلاقی سه مرحله است علم، حال، عمل. و این به مقتضای سنت خداوند متعال در صفات و فضائل نفسانی، جاری است. علم موجب تولید حال و حال نیز سبب عمل و فعل می‌گردد.

و از این بیان ظاهر می‌شود که شکر در هر سه مرحله محقق می‌شود: مرحله اول، علم است و در علم باید سه چیز روشن شود:

1 ـ خود نعمت و چگونگی آن .

2 ـ علم به منعم و صفات او که با آن احسان و انعام از منعم صادر می‌گردد .

3ـ منعم علیه، محل نعمت و احسان. و مسلم است که این سه چیز در غیر ذات باری تعالی است. اما در ذات باری تعالی فهمیدن و یافتن این معناست که هر چه هست از اوست

مرحله دوم، حال است یعنی وقتی که آدمی پی برد که اصل نعمت از کجاست طبعا حال و عاطفه‌ای ممزوج یعنی محبت و شادمانی توأم با خضوع در برابر بخشنده پدید می‌شود. و این در صورتی است که شادمانی و مسرت انعام به بخشنده‌‌ی نعمت باشد، نه به خود نعمت و نه به انعام او.

اما رتبه اول؛ اصلا به شکر ارتباطی ندارد زیرا شادمانی فقط برای آنست که مالی را به دست آورد و گرنه توجهی به منعم نیست. حال اگر کسی به نعمتی از آن جهت خوشحال شد که لذیذ و مطابق سلیقه و میل اوست، چنین شادمانی از معنی و مفهوم شکر به دوراست.

مرتبه دوّم؛ داخل در معنای شکر هست اما نه از جهت شادمانی بخود منعم بلکه از جهت احراز عنایت این بزرگ که، پیوسته او را شامل خواهد بود، چنین شکر از مردمان صالح و نیکو که توجهشان به مبدأ متعال است و نیایش آن‌ها از جهت امید به ثواب و پاداش و ترس از عقوبت خداوند متعال می‌باشد، صورت می‌گیرد. این از مراتب شکر است ولی ناقص است.

مرتبه‌‌ی سوم؛ مسرت از آن جهت است که با این نعمت بتواند به جوارش نائل آمده و به او نزدیک گردد: این چنین مسرت حقیقت شکر است و از مرحله دوم که حال است بهتر می‌باشد. پس بنابراین خیلی فرق است که شخص بزرگ را از جهت نعمت بخواهد و یا نعمت را برای احراز عنایت و یا رسیدن بقرب جوارش.

مرحله سوم، عمل است، عمل به موجبات شادمانی که حاصل شده است و این عمل در قلب و زبان و اعضا و بدن منعکس خواهد بود. اما در قلب به پاکی نیت و خیرخواهی برای عموم، و در زبان اظهار سپاس و در اعضا با صرف نعمت‌های الهی در آنچه که دستور داده شده و صرف نکردن آن در نافرمانی‌ها. مثلا نعمت در چشم آنست که هر عیبی را از مسلمانی دید آن را مخفی بدارد و با نعمت دست به سوی آنچه نهی شده دست درازی نکند و به این ترتیب... شاید به همین مرحله از شکر در آیه‌‌ی مبارکه اشاره شده: ﴿فَاتَّقُوا اللَّـهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[1] خود را از آنچه خدا نهی کرده است نگه دارید تا بدین وسیله شکرگزار باشید.

در کافی از حضرت صادق7 روایت شده که فرمودند: سپاس‌گزاری از نعمت عبارت از اجتناب از محرمات الهی است و به جا آوردن شکر کامل، گفتن: «الْـحَمْدُ لِلَّـهِ رَبِّ الْعالَمينَ» است.[2]

[1] . آل‌عمران، 123.

[2] . «شُكْرُ النِّعَمِ‏ اجْتِنَابُ‏ الْمَحَارِمِ‏ وَ تَمَامُ‏ الشُّكْرِ قَوْلُ‏ الرَّجُلِ الْحَمْدُ لِلَّــهِ رَبِّ الْعالَمينَ.»