دانشمندان اسلامی را در پاداش و کیفر اعمال، عقائد گوناگونی هست. مناسب است در این مقام به نحو اختصار بحث کنیم.

گروهی معتقد هستند که میان عمل و پاداش ارتباط واقعی و تکوینی نیست و بلکه مانند پاداش‌ها و کیفرهای دنیا تابع مقررات و از سنخ آن‌ها می‌باشد یعنی چنانچه در این جهان اختیاردار کار در برابر عمل نیکی جائزه قرار می‌دهد و در برابر اعمال خلاف قانون توبیخ و شکنجه قرار می‌دهد و میان آن‌ها ارتباط واقعی نبوده و بلکه ارتباط جعلی و قراردادی است در ثواب و عقاب الهی نیز بدین منوال است.

گروهی دیگر از جمله ملاصدرا و شاگردانش معتقد هستند تمام کیفرها و پاداش‌ها مخلوق نفس آدمی است یعنی روح آدمی آن‌ها را در نشئه آخرت خود به اذن الله خلق می‌کند.

توضیح: هرعملی که از انسان سر می‌‌زند صورتی در نفس آدمی ایجاد می‌کند و این صورت به تدریج ملکه نفس شده و جنبه خلاقیت پیدا می‌کند به نحوی که خود بدون رویه، خلاق صورت‌ها می‌شود و صدها نمونه از آن در این جهان مشهود است. مثلا در کار و هنر در آغاز با هزار ترس و لرز انجام می‌‌گیرد و پس از تکرار ملکه شده و نفس مالک و خلاق صورت‌های عمل می‌گردد، و در آخرت نیز کارهای نیکی که انسان انجام داده ملکه نفس شده و با آن خو گرفته صورتی مناسب خویش از نعمت و عذاب ایجاد می‌کند، مردمان نیکو و صالح در این جهان با یک سلسله افکار و تصورات نیکو سر و کار دارند و افراد ناپاک غرق در افکار پلید و تصورات نا به جای خود می‌باشند این ملکات در برزخ و روز رستاخیز نعمت‌ها و شکنجه‌‌ها را می‌‌آفرینند و به عبارت دیگر آنچه درباره‌‌ی بهشت و شکنجه‌های دوزخ می‌خوانیم ماورای مخلوقات صفات و ملکات بد و خوب انسان چیز دیگری نیست.

تحقیق آنست که بیان دوم با عقیده‌‌ی قطعی که بهشت و دوزخ هر دو آفریده شده و در آن‌ها انواع نعمت‌ها و شکنجه‌‌ها است مخالف است و در روایات و ادعیه معتبره مانند صحیفه‌‌ی مبارکه‌‌ی سجادیه خارج از حد است که هر اهل تحقیقی به آسانی به آن دست می‌‌یابد و تأویل همه‌‌ی آن‌ها مسلما خلاف ظواهر و بلکه صریح آن‌ها می‌باشد و به قول علامه مجلسیt در رد سنخ این تأویلات فرموده: جسارت به ساحت قدس ربوبی است. و بلکه آنچه از جمیع میان آیات و روایات به نظر می‌آید، مراد از یافتن عمل همان است که در اصطلاح معمولی است هرکس عمل خود را خواهد دید یعنی بازده و نتیجه عمل خود را، پس بنابراین چنین نتیجه می‌‌گیریم که نعمت‌ها و شکنجه‌های اخروی آماده است نه این که نفس آن‌ها را می‌آفریند.

البته ربط دقیقی میان اعمال و کیفیات نفس و حالات اخروی هست. امام سجاد7 می‌فرماید:

آن چنان ستایشی که به وسیله آن تاریکی‌های برزخ روشن گردد.

پس اعمال ما صورتی در ظاهر دارد و یک پیوند با صورت دیگر در آخرت دارد مانند حصول نور برای مؤمنان در آخرت که صورت اخروی عمل است، و در برزخ و روز رستاخیز عمل ما پس از دگرگونی‌ها در شکل اخروی جلوه می‌کند و موجب آرامش و راحتی عامل و یا آزار وی می‌گردد. و تمام اعمال انسان به صورت منشوری ارائه شده و به اعمال خود واقف می‌شود.

در دعای موسوم به حزین در تعقیبات بعد از نماز شب چنین آمده:

بارالها! رحم کن در روزی که تک و تنها به سوی تو می‌آیم، چشم دوخته به سوی تو، عمل من آویزه‌‌ی گردنم می‌باشد.