تاریخ بشر نشان می‌دهد که هرگاه قدرت‌های حاکم می‏خواهند جامعه‏ای را تحت سلطه خود قرار دهند و آن را استثمار کنند، تلاش می‌کنند تا روح جامعه را فاسد کنند و برای این منظور شهوترانی را ترویج می‌کنند و آنها را به آن ترغیب می‌کنند. نمونه عبرت‏انگیزی از این شیوه کثیف، فاجعه‏ای بود که در اسپانیای مسلمان ـ که یکی از سرچشمه‏های رنسانس به حساب می‏آمد و از پیشرفته‏ترین تمدن‌های اروپا محسوب می‌شد ـ برای مسلمانان اتفاق افتاد.

مسیحیان برای خارج کردن اسپانیا از چنگ مسلمانان، از راه فاسد کردن روحیه و اخلاق جوانان مسلمان وارد عمل شدند. تا آنجا که توانستند وسائل لهو و لعب و شهوترانی را به سهولت در اختیار مسلمانان قرار دادند و در این کار تا آنجا پیش رفتند که حتی سرداران و مقامات دولتی را نیز فریفتند و آنان را آلوده ساختند و به این ترتیب توانستند عزم و اراده و نیرو و شجاعت و ایمان و پاکی روح مسلمین را از میان بردارند و آنها را به آدم‌هایی زبون و ضعیف و شهوتران و شرابخواره و زنباره مبدل کنند. و پر واضح است که غلبه و پیروزی بر چنین مردمی کار دشواری نیست.

مسیحیان به انتقام حکومت 300 ـ 400 ساله مسلمانان آن چنان انتقامی از آنان گرفتند که تاریخ نیز از بازگوکردن آن جنایات شرمسار است. همان مسیحیانی که بر حسب تعلیمات حضرت مسیح موظفند؛ وقتی سیلی به سمت راست صورتشان می‌خورد، سمت چپ صورت خود را پیش بیاورند، در اندلس از کشتگان مسلمان دریای خون به راه انداختند و روی چنگیز را سفید کردند. البته شکست مسلمانان نتیجه دون همتی و فساد روح خود آنان بود و مکافات عمل نکردن به قرآن و دستورات آن.

در زمان ما نیز استعمار هرجا که پا می‌گذارد، تکیه روی همان موضوعی می‌کند که قرآن درباره‏اش هشدار داده است؛ یعنی می‏کوشد تا دل‌ها را فاسد کند. دل که فاسد شد، دیگر نه تنها از عقل کاری نمی‏آید، بلکه خود تبدیل به زنجیر بزرگتری بر دست و پای انسان می‌شود. این است که می‏بینیم استعمارگران و استثمارکنندگان، از راه اندازی مدرسه و دانشگاه بیم ندارند و حتی خود در تأسیس آن اقدام می‌کنند، اما از سوی دیگر با تمام قوا می‏کوشند تا قلب و روح دانشجو و دانش‏آموز را فاسد و تباه کنند. آنها از این حقیقت به خوبی آگاهند که قلب و روح مریض و بیمار هیچ کاری نمی‏تواند صورت دهد و به هر پستی و بهره‏کشی و استثمار تن می‌دهد.

قرآن به تعالی و پاکی روح جامعه اهمیت زیادی می‌دهد. در آیه شریفه‏ای می‌فرماید:

﴿وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإ ثمِ وَ الْعُدْوانِ‏‏﴾.[1]

با یکدیگر همکاری و تعاون و فعالیت مشترک داشته باشید در زمینه نیکی‌ها و پاکی‌ها؛ یعنی اولًا دنبال کار خیر و نیک باشید و گرد پلیدی و زشتی نگردید و ثانیاً کار نیکو را دسته‏جمعی و گروهی انجام دهید نه به صورت انفرادی و تنها.

در مورد دل، دو سه نکته هم از زبان پیامبر و ائمه برایتان نقل می‏کنم، تا حسن ختامی برای این مطلب باشد. در کتب سیره نوشته‏اند: روزی مردی به خدمت رسول اکرم6 آمد و عرض کرد سؤالی دارم. پیامبر6 فرمودند: آیا می‏خواهی پاسخت را بشنوی؟ عرض کرد بفرمایید. پیامبر6 فرمود: آمده‏ای از من معنای برّ و نیکی، و اثم و زشتی را سؤال کنی؟ جواب داد آری سؤال من همین است. پیامبر سه انگشت خود را جمع کرد و آرام بر سینه مرد زد و فرمود: این فتوا را از قلبت بپرس، و بعد اضافه کرد: این دل انسان طوری ساخته شده است که پیوندی دارد با نیکی‌ها؛ با نیکی‌ها آرام می‌گیرد ولی بدی‌ها و زشتی‌ها آن را مضطرب و ناراحت می‌کند. درست همان‏گونه که بدن انسان اگر چیزی که با آن تجانس ندارد واردش شود نظم آن را بهم می‏زند و کار ارگان‌های مختلف آن را مختل می‏سازد، روح انسان نیز به واسطه اعمال ناشایست دچار اختلال و ناراحتی می‌شود. آنچه که در میان ما «عذاب وجدان» نامیده می‌شود ناشی از همین عدم تجانس روح است با زشتکاری و تباهی.[2]

نظر واقع‏بینانه را از قلبت بپرس اگرچه صاحب‌نظران به خلافش نظر بدهند.

پیامبر بر این نکته انگشت می‌گذارد که اگر انسان جوینده حقیقت باشد و برای کشف حقیقت خود را بی‏طرف و خالص بکند، در این صورت قلب او هرگز به او خیانت نخواهد کرد و او را در مسیر صحیح هدایت خواهد کرد. اساساً انسان تا زمانی که جوینده راستین حق و حقیقت است و در جاده حق گام برمی‏دارد هر چه‏ که به او برسد حق و حقیقت است. و البته این نکته ظریفی است که اغلب باعث اشتباه می‌شود. آنجا که انسان به گمراهی کشیده می‌شود دلیلش این است که از ابتدا جهت گیری خاصی داشته و جویای حقیقت خالص نبوده است.

و در جای دیگر از پیامبر6 درباره معنای ایمان می‏پرسند. پیامبر6 می‌فرماید: آن که هرگاه کار زشتی انجام می‌دهد دچار ناراحتی و پشیمانی می‌شود و هرگاه کار شایسته‏ای انجام می‌دهد خوشحال و شاد می‏گردد، او از ایمان بهره‏مند است.[3]

از حضرت امام صادق7 نقل می‌کنند که فرمود: مؤمن وقتی از گرفتاری تعلق به دنیا آزاد شد حلاوت دوستی خدا را در قلب خود احساس می‌کند و در این هنگام گویی دیگر زمین برایش کوچک می‌شود و با تمام وجود می‏خواهد که از این عالم ماده رها شود و بیرون برود.[4] و این واقعیتی است که اولیاء اللَّه و مردان خدا با زندگی خود درستی آن را به اثبات رسانده‏اند.

در تاریخ زندگی پیامبر6 نوشته‏اند روزی بعد از نماز صبح به سراغ اصحاب صُفّه رفت. اینان مردمی فقیر بودند که از مال دنیا هیچ نداشتند و در مدینه در کنار مسجد پیامبر روزگار می‏گذرانیدند. پیغمبر چشمش به یکی از آنها افتاد، دید که رنجور و نزار است و چشم‌هایش در کاسه سرش فرو رفته است. پرسید حالت چطور است؟

جواب داد: در حالی صبح کرده‏ام که اهل یقین شده‏ام. پیامبر فرمود: ادعای بزرگی می‏کنی، علامت آن چیست؟ گفت: علامت یقین من این است که شب‌ها خواب از من گرفته شده و روزها همواره در روزه بسر می‏برم و شب تا به صبح بیتاب عبادتم.

پیامبر فرمود: کافی نیست، بیشتر بگو. او هم شروع کرد به گفتن سایر علائم. عرض کرد: یا رسول اللَّه! من الآن در حالتی هستم که گویی اهل بهشت و اهل جهنم را می‏بینم و صدایشان را می‏شنوم. اگر به من اجازه دهی باطن یک یک اصحاب تو را بگویم. پیامبر6 فرمود: سکوت، سکوت، بیشتر نگو. اما بگو چه آرزویی داری؟ عرض‏ کرد: آرزوی جهاد در راه خدا. [5]

قرآن می‌گوید صیقل زدن دل، انسان را به چنان مقامی می‏رساند که به قول امیرالمؤمنین7 اگر پرده از جلو او برداشته شود چیزی بر یقینش افزوده نمی‏گردد. آنچه که قرآن در تعلیماتش مدّ نظر دارد، پرورش انسان‌هایی است که هم از سلاح علم و عقل بهره‏مندند و هم از اسلحه دل و قلب و این هر دو را با بهترین شیوه و عالی‌ترین کیفیت در راه حق به کار می‏گیرند، انسان‌هایی که نمونه‏های زنده و مجسمش امامان ما و شاگردان شایسته و راستین آنها هستند.[6]

[1] . سوره مائده، آیه 2.

[2] . آشنایی با قرآن 1 و 2 ، ص 62 تا 68.

[3] . همان.

[4] . در کتاب سیری در نهج‏البلاغه توضیح داده‏ام که اسلام میان علاقه به دنیا و تعلق و وابستگی به آن‏فرق می‏گذارد.

[5] . اصول كافی ، ج 3 ، ص 89 (با تجمه و شرح سید جواد مصطفوی).

[6] . شرح اسماء الحسنی، ج 1 ، ص 190 ، شبهای پیشاور ، ص 474.