قبلا اعتقاد راسخ به توحید و نبوت را به کلمه ایمان تعبیر آورد، و در این جمله اعتقاد راسخ به خصوص به آخرت را به ایقان، تعبیر کرده، و این بدان جهت است که لازمه یقین، فراموش نکردن آخرت، است که به آن نیز اشاره کرده است، چون بسیار می‌شود انسان نسبت به چیزی ایمان دارد و هیچ شکی در آن ندارد، اما پاره‏ای از لوازم آن را فراموش می‌کند، و در نتیجه عملی منافی با ایمانش انجام می‌دهد، به خلاف یقین که دیگر با فراموشی نمی‌سازد، و ممکن نیست انسان، عالم و مؤمن به روز حساب باشد، و همواره آن روز را در خاطر داشته و به یاد آن باشد، به یاد روزی باشد که در آن روز به حساب کوچک و بزرگ اعمالش می‏رسند، و در عین حال پاره‏ای گناهان را مرتکب شود. چنین کسی نه تنها مرتکب گناه نمی‌شود، بلکه از ترس، به قرق‏گاه‏های خدا نزدیک هم
نمی‏گردد.

هم چنان که خدای تعالی در باره آنان فرموده: (خواهش نفس را پیروی‏ مکن، که تو را از راه خدا گمراه می‌کند، کسانی که از راه خدا گمراه می‌شوند، عذابی شدید دارند، به خاطر اینکه روز حساب را فراموش کردند)[1]، و فهمانید که ضلالت از راه خدا تنها به خاطر فراموشی روز حساب است، و بدین جهت در آیات مورد بحث فرمود: ﴿وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یوقِنُونَ﴾، چون به یاد آخرت بودن، و بدان یقین داشتن، تقوی را نتیجه می‌دهد.

﴿أُولئِكَ عَلى‏ هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ﴾، یعنی هدایت همه‏اش از خدای سبحان است، و هیچ قسمی از آن به هیچ کس نسبت داده نمی‌شود، مگر به طریق مجاز گویی.

در جمله مورد بحث، مؤمنین را به هدایت توصیف کرده، و در موردی دیگر هدایت را این طور تعریف کرده که: «کسی را که خدا بخواهد هدایت کند سینه‏اش را گشاده می‌سازد»[2] و گشادگی سینه، به معنای وسعت آن است، وسعتی که هر تنگی و تنگ نظری و بخل را از آن دور می‌سازد، و چون در جای دیگر فرموده: «کسی که او را از بخل درونی حفظ کرده باشند چنین کسانی از رستگارانند»،[3] لذا می‏بینیم در آخر آیه مورد بحث هم نامی از رستگاری برده، می‌فرماید: ﴿أُولئِكَ عَلى‏ هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.[4]

در کتاب معانی الاخبار از امام صادق7 روایت آمده، که در ذیل آیه:  

﴿الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ﴾

فرموده: یعنی «کسی که ایمان به قیام قائم4 داشته باشد، و آن را حق بداند».[5]

و در تفسیر عیاشی از امام صادق7 روایت شده که در ذیل جمله:
﴿وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ﴾، فرموده: یعنی از آنچه ما به ایشان تعلیم کرده‏ایم، به دیگران تعلیم می‌کنند، و علم را گسترش می‌دهند.[6]

و نیز در کتاب معانی الاخبار از آن جناب، و در ذیل همان جمله روایت آمده، که فرمود: یعنی از آنچه ما به ایشان تعلیم داده‏ایم به دیگران داده، علم را گسترش می‌دهند، و از آنچه از قرآن به ایشان‏ آموختیم، تلاوت می‌کنند.[7]

[1] . ﴿وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى‏ فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبيلِ اللَّـهِ إِنَّ الَّذينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّـهِ لَهُمْ عَذابٌ شَديدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ﴾، سوره ص، آیه 26.

[2] . سوره انعام، آیه 125.

[3] . سوره حشر، آیه 9.

[4] . سوره بقره، آیه 5.

[5] . کمال الدین، ج 2، ص 340، ح 19.

[6] . تفسیر عیاشی، ج 1، ص 25، ح 1.

[7] . معانی الاخبار، ص 23، ح 2.