شاید نیازی به توضیح نباشد که مقصود از قلب در اصطلاح عرفانی و ادبی، آن عضو گوشتی که در سمت چپ بدن واقع شده و همچون یک تلمبه خون را در رگها جاری می‏سازد نیست. مثلًا در این تعبیر قرآن: ﴿إِنَّ في‏ ذلِكَ لَذِكْرى‏ لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ‏﴾[1] و یا در این تعبیر عرفانی بسیار لطیف حافظ:

روشن است که منظور از دل و قلب، حقیقتی متعالی و ممتاز است که به کلی با این عضو بدن تفاوت دارد. و همین طور آنجا که قرآن از بیماری دل‌ها یاد می‌کند: ﴿في‏ قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّـهُ مَرَضاً‏﴾[2] معالجه این بیماری از پزشک امراض قلب ساخته نیست؛ اگر پزشکی بتواند این نوع بیماری‌ها را علاج کند بی‏شک می‏باید متخصص دردهای روحی باشد.

تعریف قلب‏

پس مقصود از این قلب چیست؟ پاسخ این سؤال را باید در حقیقت وجود انسان جستجو کرد. انسان در عین اینکه موجودی واحد است، صدها و هزارها بُعد وجودی دارد. «من» انسانی عبارت است از مجموعه بسیاری اندیشه‏ها، آرزوها، ترس‌ها، امیدها، عشق‌ها و... این‌ها در حکم رودها و نهرهایی هستند که همه در یک مرکز به هم می‏پیوندند.

خود این مرکز دریایی عمیق و ژرف است که هنوز هیچ بشر آگاهی ادعا نکرده که توانسته است از اعماق این دریا اطلاع پیدا کند. فلاسفه و عرفا و روان‏شناسان هر یک به سهم خود به غور در این دریا پرداخته‏اند و هریک تا حدودی به کشف رازهای آن موفق شده‏اند، اما شاید عرفا در این زمینه موفق‏تر از دیگران بوده‏اند.

آنچه که قرآن «دل» می‏نامد عبارت است از؛ واقعیت خود آن دریا که همه آنچه که ما روح ظاهر می‏نامیم رشته‏ها و رودهایی است که به این دریا می‏پیوندد. حتی خود عقل نیز یکی از رودهایی است که به این دریا متصل می‌شود.

قرآن آنجا که از وحی سخن می‌گوید هیچ سخنی از عقل به میان نمی‏آورد بلکه تنها سر و کارش با قلب پیامبر است. معنای این سخن این است که قرآن به نیروی عقل و با استدلال عقلانی برای پیامبر حاصل نشده، بلکه این قلب پیغمبر بود که به حالتی رسیده غیرقابل تصور برای ما، و در آن حالت استعداد درک و شهود آن حقایق متعالی را پیدا کرده است. آیات سوره نجم و سوره تکویر کیفیت این ارتباط را تا حدودی بیان می‌کنند.

در سوره نجم می‏خوانیم:

سخنی که او (پیامبر) می‌گوید ناشی از هوا و هوس نیست.

نیست مگر وحیی که به او القا شده است.

تعلیم کرده او را موجودی سخت و نیرومند.

همان ملک مقتدری که به خلقت کامل بر رسول جلوه کرد.

و آن در عالی‌ترین افق‌ها بود.

وقتی نزدیک شد پس درآویخت.

نزدیک شد به اندازه دو کمان و یا نزدیک‌تر.

پس وحی کرد به بنده خود آنچه وحی کرد.

دل آنچه را دید اشتباه نکرد..[3]

قرآن همه این‌ها را برای این می‌گوید که نشان دهد سطح این مسائل از حوزه عمل عقل، بالاتر است. اینجا سخن از دیدن و اوج گرفتن است.

و یا در آیاتی از سوره تکویر می‏خوانیم:

قرآن سخن شخص پیامبر نیست، سخن فرستاده‏ای است بزرگوار (یعنی این سخنان را خدای تبارک و تعالی به واسطه فرشته‏ای به پیامبر القا کرد)، فرستاده‏ای که موجودات بسیاری مطیع امر او هستند. او امین رب‏العالمین است. شما چون سخنان او را با عقل خود منطبق نمی‏بینید او را دیوانه می‏پندارید. اما اشتباه می‏کنید.

او دیوانه نیست. او آن فرستاده نیرومند را در افقی آشکار مشاهده کرد. این پیامبر آنچه را از غیب مشاهده کرد در خود نگاه نمی‏دارد و نسبت به دیگران بخل نمی‏ورزد.[4]

اقبال لاهوری تعبیر لطیفی در این مورد دارد، می‌گوید: پیامبر آن کسی است که از حقایق لبریز و سرشار می‌شود و بعد برای سامان دادن زمانه و عوض کردن مسیر تاریخ، آنچه را که بدو رسیده است بیان می‌کند.[5]

قرآن آنجا که از وحی سخن می‌گوید و آنجا که از قلب گفتگو می‌کند، بیانش فراتر از عقل و اندیشه می‏رود اما ضد عقل و اندیشه نیست. در این مورد قرآن‏ بینشی فراتر از عقل و احساس را بیان می‌کند که اساساً عقل را بدان راهی نیست و از درک آن عاجز است.

[1] . سوره ق، آیه 37 در این سخن برای آن که دارای قلب است بیداری و آگاهی وجود دارد.

[2] . سوره بقره، آیه 10 دل‌های ایشان مریض است، پس خدا بر مرض آنها بیفزاید.

[3] . ﴿وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‏ * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحى‏ * عَلَّمَهُ شَديدُ الْقُوى‏ * ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوى‏ * وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلى‏ * ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّى * فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى‏ * فَأَوْحى‏ إِلى‏ عَبْدِهِ ما أَوْحى‏ * ما كَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأى‏﴾. سوره نجم، آیه 3 ـ 11.

[4] . سوره تکویر آیات 19 به بعد.

[5] . آشنایی با قرآن؛ استاد شهید مطهری، ج 1 ، ص 60.