امام7 در این بخش از خطبه به ذکر برنامه شبانه پرهیزکاران می‌پردازد و انگشت بر جزئیات آن می‌نهد و راه را برای پیمودن جهت همگان هموار می‌سازد و می‌فرماید: «اما در شب بر پای خود (به نماز) می‌ایستند و آیات قرآن را شمرده و با تدبر تلاوت می‌کنند. به وسیله آن، جان خویش را محزون می‌سازند و داروی درد خود را از آن می‌طلبند».[1]
این جمله ممکن است اشاره به تلاوت قرآن در نماز شب باشد، زیرا قرآن را در حال قیام و بعد از سوره حمد نماز می‌خوانند و نیز ممکن است این دو جدای از هم باشد؛ یعنی به هنگام شب هم به نماز بر می‌خیزند و هم تلاوت قرآن دارند.
شایان ذکر است که امام روش قرآن خواندن پرهیزکاران را در عبارت کوتاه و پرمعنایی بیان کرده است؛ اوّلا قرآن را به صورت «ترتیل» می‌خوانند و معنای «ترتیل» شمرده خواندن و تأمل در مفاهیم آیات است. افزون بر این می‌فرماید: آنها خود را کاملا مخاطب قرآن می‌دانند، از بشارات قرآن، شاد و از
انذارهای قرآن در اندوه فرو می‌روند و داروی همه دردهای اخلاقی و معنوی خود را در جای جای آیات قرآن جستجو می‌کنند که هم طبیب است و هم داروساز.
سپس در تشریح این معنا می‌فرماید: «هنگامی که به آیه‌ای می‌رسند که در آن تشویق است (تشویق به پاداش‌‌های بزرگ الهی در برابر ایمان و عمل صالح) با اشتیاق فراوان بر آن تکیه می‌کنند و چشم جانشان با علاقه بسیار در آن خیره می‌شود و گویی آن بشارت را در برابر چشم خود می‌بینند».[2]
آری! آنها قرآن را سرسری نمی‌‌خوانند و همان گونه که در بالا گفته شد خود را مخاطبان واقعی آن می‌دانند؛ بشارت‌‌های الهی آتش شوق را در دل‌های آنها شعله‌ور می‌سازد و آنچه را در آخرت است در این دنیا با چشم دل می‌بینند و همین امر انگیزه آنها در برنامه «سیر الی الله» است.
«و نیز هنگامی که به آیه‌ای می‌رساند که بیم و انذار در آن است (انذار در برابر گناهان) گوش‌های دل خویش را برای شنیدن آن باز می‌کنند و گویی فریادها و ناله‌‌های زبانه‌‌های آتش دوزخ در درون گوششان طنین انداز است».[3]
آری ایمان آنها به مرحله شهود رسیده و حقایق عالم غیب و جهان آخرت را با چشم می‌بینند و با همه وجودشان لمس می‌کنند و هر گاه خواندن آیات قرآن بدین گونه باشد بهترین وسیله تربیت انسان‌هاست.
در یکی از سخنان مولا آمده است: «آگاه باشید تلاوتی که در آن تدبّر نیست منشأ خیر و برکتی نیست و عبادتی که در آن فهم و آگاهی نباشد، خیری ندارد».[4]
در حدیث دیگری از امام سجاد7 آمده است: «آیات قرآن گنجینه‌‌های الهی است هر گاه گنجینه‌ای گشوده شود، سزاوار است با دقّت در آن نظرافکنی (و از گوهرهای گرانبهایش بهره گیری)».[5]
از آنجا که امام7 در جمله‌‌های قبل کیفیّت نماز پرهیزکاران را در حال قیام بیان فرمود که با تلاوت آیات قرآن و توأم با خضوع و خشوع و تدبّر و حضور قلب همراه است، در جمله‌‌های بعد به بیان دو رکن دیگر؛ یعنی رکوع و سجود می‌پردازد و می‌فرماید: «آنها قامت خود را در پیشگاه خدا خم می‌کنند (و به رکوع می‌روند) و پیشانی و کف دست‌ها و سر زانوها و نوک انگشتان پا را (به هنگام سجده) بر زمین می‌گسترانند و آزادی خویش را از پیشگاه خداوند متعال درخواست می‌کنند».[6]
تعبیراتی که امام7 درباره رکوع و سجود بیان فرموده، تعبیرات زیبا و جالبی است که انسان را به عمق این عبادات آشناتر می‌سازد؛ خم شدن در پیشگاه خدا و گستردن پیشانی و دست و پاها بر زمین در برابر عظمت او با توجه و حضور قلب، دنیایی از معنویت را به همراه دارد و جالب این که هدف نهایی آن را آزادسازی گردن‌ها از زنجیر اسارت بیان فرموده است؛ آیا تنها آزاد ساختن از اسارت در چنگال آتش دوزخ است یا آزادسازی از هر گونه اسارت در چنگال هوای نفس و شیطان و انسان‌های شیطان صفت؟ تعبیر امام، مطلق است و همه را شامل می‌شود، هر چند در دعاها یا روایات، کراراً دیده شده که بعد از «فِکاکَ رَقَبَة» واژه «مِنَ النّارِ» ذکر می‌شود.
آری! آزادی انسان تنها در بندگی خداست، هم در دنیا و هم در آخرت و ناپرهیزکاران؛ اسیر چنگال هوا و هوس، شیطان، مال و ثروت، و مقام و شهوت‌اند.
آنچه امام7 در این فراز درباره پرهیزگاران بیان فرموده در واقع برگرفته از صفاتی است که قرآن مجید در بخش آخر سوره فرقان درباره «عباد الرحمان» بیان کرده است. آنجا که می‌فرماید: «کسانی که شبانگاه برای پروردگارشان سجده و قیام می‌کنند و کسانی که می‌گویند، پروردگارا! عذاب جهنّم را از ما برطرف گردان که عذابش سخت و پر دوام است».[7]
نکته
امام7 بعد از اوصاف ویژه‌ای که برای پرهیزگاران در ابتدای این خطبه بیان کرده، به برنامه شبانه روزانه آنها اشاره میکند، برنامه‌ای که مملو از درس‌های سعادت است.
نخست برنامه شبانه آنها را شرح می‌‌‌دهد که به طور کامل در جهت خودسازی و قرب به خدا پیش می‌روند.
اساس این برنامه را در دو چیز ذکر میکند: 1 ـ نماز با حضور قلب کامل، نمازی که معراج مؤمن و نردبان ترقی و «قربان کل تقی» و سبب قرب پرهیزگاران در دادگاه خدا و نهی کننده از فحشا و منکر است.
2ـ تلاوت قرآن در نماز و خارج نماز در دل شب، در سکوت مطلق و شرایطی که هیچ چیز مانع از حضور در محضر قرآن نیست، همراه با تدبّر در جای جای قرآن، به گونه‌ای که خود را مخاطب آیات ثواب و عقاب بداند، سرنوشت بهشتیان و دوزخیان را در لا به لای آیاتش با چشم خود ببیند، از معارفش درس بیاموزد، از مواعظش پند بگیرد و از احکامش برنامه زندگی بسازد.
به یقین چنین نماز و تلاوت قرآنی در دل شب آنها را آن گونه تربیت میکند که به هنگام روز بتواند برنامه‌های سازنده و درخشان خود را به نحو احسن اجرا کنند و برنامه روزانه آنها در بخش بعد خواهد آمد.
[1] . «یستثیرون» از ریشه «ثور» بر وزن «غور» و «ثوران» بر وزن «فوران» در اصل به معنای به هیجان آمدن و «استثارهٔ» به معنای به هیجان درآوردن است و در جمله بالا به معنای جستجوگری در آیات قرآن برای یافتن داروی بیماری‌های اخلاقی و معنوی است.
[2] . «تطلعت» از طلوع گرفته شده و «تطلع» به معنای سرکشیدن برای یافتن چیزی است.
[3] . «زفیر» و «شهیق»: «زفیر» در اصل به معنای بازدم (بیرون فرستادن نفس) و «شهیق» به معنای دَم (فرو بردن نفس) است؛ ولی بعضی گفته‌اند: «زفیر»، بیرون فرستادن نفس توأم با فریاد کشیدن و «شهیق» فرو بردن نفس توأم با ناله است.
[4] . بحار الانوار، جلد 92، صفحه 211.
[5] . الکافی، جلد 2، کتاب فضل القرآن، باب فی قرائته، حدیث 2.
[6] . «حانون» از ریشه «حنو» به معنای پیچیدن و دو لا کردن چیزی است، بنابراین «حانون» جمع «حانی» به معنای کسی است که کمر خود را خم میکند. ماده انحنا از همین ریشه گرفته شده است. «اوساط» جمع «وسط» در اینجا به معنای کمر است. «جباه» جمع «جبهه» یعنی پیشانی. «اطراف» جمع «طرف» به معنای کرانه و نوک هر چیزی را می‌گویند و در اینجا، یعنی نوک انگشتان که در موقع سجده بر زمین می‌گذارند. «فکاک» و «فک» به معنای رها ساختن و آزاد نمودن و جدا کردن است.
[7] . ﴿وَ الَّذينَ يَبيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً * وَ الَّذينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها كانَ غَراماً﴾؛ فرقان، آیه 64 و 65.
