قصاص یکی از قوانین اسلامی است که همانند جهاد مباحث بسیاری را درباره و پیرامون آن برانگیخته و شبهات چندی پیرامون تشریع آن ایجاد کرده است. بی‌گمان بسیاری از شبهات و پرسش‌هایی که در این باره مطرح شده و می‌شود، برخاسته از نگاه بسته و عدم آگاهی از فلسفه و اهداف تشریع آن می‌باشد؛ زیرا قوانین اسلامی را می‌بایست دریک مجموعه و شبکه کامل دید و به ‌طور طبیعی نگاه تجزیه گرایانه‌، این شبهات را برمی‌انگیزد.

هر یک از قوانین اسلامی، مکمل قانون دیگری است؛ چنان‌که در خصوص قصاص، تشریع عفو از قصاص به معنای احسانی بزرگ مطرح می‌باشد و شخص را در مقام محسنین قرار می‌‌دهد، که یکی از مراتب تقربی به خدا از دیدگاه قرآن است.

قصاص، هر چند که در زبان عربی به معنای قطع کردن و بریدن چیزی[1] و نیز به معنای پیگیری و دنبال نمودن آثار چیزی است[2] ولی مقصود از آن در فرهنگ و فقه قرآنی و اسلامی به معنای استیفای حقوق از سوی مَجنی‌علیه یا اولیای اوست. به این معنا که اگر جنایتی از ضرب و جرح و قتل بر شخصی وارد شده باشد، قصاص کننده ازجانی تبعیت کرده و اثری همانند او ایجاد می‌کند.[3]

قصاص چه در قتل و یا در اعضای شخص جانی از سوی جنایت شده یا اولیای دم، در صورتی است که ارتکاب جنایت در این دو موضوع از روی عمد باشد. [4] بنابر این در صورتی که غیر عمد باشد قصاص مجاز نمی‌باشد بلکه دیه پرداخت می‌شود.

درباره چرایی تشریع این قانون، آیات چندی در بیان فلسفه و اهداف تشریع آن آمده است که از جمله می‌توان به آیه 33 سوره اسراء اشاره کرد که در آن قصاص قاتل عامد را قانونی تشریع شده در راستای حمایت از مظلوم بیان می‌کند.

خداوند در آیه 179 سوره بقره همچنین دو مساله دیگر را به عنوان عاملی در تشریع قانون قصاص مطرح می‌کند. در این آیه آمده است که تشریع حکم قصاص در حقیقت در راستای ایجاد بستری برای تقوای خردمندان و پرهیز ایشان از ارتکاب پلشتی و پلیدی چون قتل و جنایت است؛ زیرا هنگامی که انسان خردمند درمی‌یابد که هر قتل عمدی، موجب قتل خود وی به عنوان جزا و مکافات عمل وی خواهد شد، از ارتکاب چنین پلشتی و پلیدی خودداری می‌کند که از آن به تقوا تعبیر می‌شود؛ زیرا یکی از کاربردهای اصلی تقوا در فرهنگ قرآنی، پرهیز و اجتناب از بزه‌های عقلانی و عقلایی است.

از دیگر پاسخ‌های قرآن در برابر پرسش‌ چرایی تشریع قانون قصاص این ‌است كه تشریع حکم قصاص به منظور رعایت عدالت، انصاف و خودداری از زیاده روی و اسراف در خونخواهی است؛ زیرا خشم و غضب اولیای دم در صورت عدم پاسخگویی درست و مناسب به موضوع، می‌تواند آنان را جریحه‌دار کند و قتل‌های قبیله‌ای وجنگ‌های خونین به راه اندازد. قصاص در حقیقت پاسخگویی مناسب برای تعدیل این خشم می‌باشد.

[1] . لسان العرب، ابن منظور، ج 11، ص 190 ذیل واژه قصص.

[2] . مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 671 ذیل واژه قصص.

[3] . مفردات راغب، ص 671؛ و نیز جواهر الکلام، نجفی، ج 42، ص 7؛ و نیز ترمینولوژی حقوق، لنگرودی، ص545.

[4] . تحریر الوسیله، امام خمینی، ج 2، ص 508، و 540.