در هر مکتبی برای سازندگی افراد، در آغاز، خط مشی اساسی و سلسله برنامه‌‌هایی اجرایی در نظر می‌گیرد که هدف از آنها تقویت فکری، اصلاح جهت حرکت فردی و اجتماعی، و پیشگیری از انحرافات احتمالی است.
مکتب اسلام نیز با ارائه باور توحیدی به معاد و وحی و نبوت و همچنین توجه به کرامت انسان و جایگاه او در نظام هستی و مسائلی مانند آن در صدد جهت دادن به اندیشه‌‌های انسان‌هاست، تا آنان در زندگی خود، هدفی الهی و توحیدی را دنبال کنند و سپس برای پذیرندگان این مکتب، برنامه‌‌هایی در جهت خودسازی و سازندگی محیط تنظیم کرده است، که هر فرد مسلمان با آن برنامه‌‌ها، هم خود در جهت سازندگی جامعه احساس مسئولیت کند و هم با تلاش و کوشش خود، در اجرای مسئولیت‌‌ها در تشکیل جامعه متعالی تلاش کند.
بر این اساس است؛ که این دین همان طور که ما را به اقامه نماز و گرفتن روزه و مانند آن فرا خوانده است، به مسئولیت اجتماعی مانند امر به معروف و نهی از منکر و اقامه قسط و عدل و مانند آن نیز دعوت کرده است.
از جمله آموزه‌‌های اسلام، دعوت به برقراری امنیت همه جانبه اجتماعی است، به این صورت که در جامعه اسلامی باید امنیت کامل حکمفرما باشد؛ یعنی جامعه اسلامی باید به گونه‌ای باشد که مردم از دست و زبان یکدیگر در امان باشند و از آن بالاتر، از اندیشه و فکر دیگران نیز در امان باشند. پیامبر اکرم6 فرمود:[1] «خدای متعال خون و مال و آبروی مسلمان را بر دیگران و همچنین گمان بد بردن درباره او را حرام کرده است».
در حقیقت در جامعه اسلامی همه مسلمانان در برابر حفظ جان و مال و ناموس و آبروی مردم مسئولیت دارند و باید از تعدی به آنها خودداری کنند. و اگر کسی از این مسئولیت کناره گیری کند و به آنها تعدی کند، برای آنان کیفر دینوی و اخروی تعبیه کرده است. مثلا اگر کسی به مال کسی تعدی و اقدام به سرقت اموال دیگران کرد، بر اساس آیه؛ ﴿وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما﴾[2] مجازاتش قطع دست اوست و اگر به ناموس دیگری تعدی کرد بر اساس آیه «الزَّانِيَةُ وَ الزَّاني فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ»[3] که درباره مرد و زن زناکار است، باید صد تازیانه بخورد و اگر کسی با آبروی کسی بازی و اقدام به غیبت و تهمت کرد، کیفر دیگری برای او در نظر گرفته شده است.[4]
امام صادق7 در این باره فرموده است: «هر کس که به منظور عیبجویی و آبروریزی مؤمنی، سخنی نقل کند تا از چشم مردم بیندازدش، خداوند او را از ولایت خودش بیرون می‌کند و به سوی ولایت شیطان می‌فرستد، اما شیطان هم او را نمی‌پذیرد. »[5]
بنابراین، همه اعضای جامعه اسلامی مکلفند پاسدار امانت مالی و عرضی و جانی افراد باشند.
از این رو، در اسلام به همه دستور داده شد؛ که جان انسان را حفظ کنند و از ریختن خون دیگران بپرهیزند. و نیز اگر کسی اقدام به کشتن کسی کرده، مجازات قصاص برای او در نظر گرفته شده و آن را عامل حیات اجتماعی دانسته است.
در سوره مبارکه‌ی بقره خطاب به مؤمنان فرمود: ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثى بِالْأُنْثى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخيهِ شَيْءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانٍ ذلِكَ تَخْفيفٌمِنْ رَبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَليمٌ وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾[6] «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! حکم قصاص کشتگان بر شما نوشته شده است. آزاد، در برابر آزاد و برده، در برابر برده و زن، در برابر زن. پس اگر کسی از سوی برادر خود چیزی به او بخشیده شود باید از راه پسندیده پیروی کنید و قاتل نیز به شایستگی دیه را به ولی مقتول بپردازد. این تخفیف و رحمتی است از ناحیه پروردگار شما و کسی که بعد از آن تجاوز کند، عذاب دردناکی خواهد داشت و برای شما ای صاحبان خرد! در قصاص کردن، حیات و زندگی است؛ شاید تقوا پیشه کنید. »
با توجه به محتوای آیه، لازم است چند سؤال مطرح و سپس به آنها پاسخ داده شود:
1. حکم اولی درباره حفظ خون دیگران چیست؟
2. انسان کشی در قرآن چه حکمی دارد؟
3. قصاص بر چه اساسی اعمال می‌شود؟
4. آیا راهی برای برون رفت از قصاص وجود دارد؟
5. فلسفه قصاص چیست؟ و سؤالات دیگر.
[1] . «ان الله حرم من المسلمین دمه و ماله و عرضه و ان یظن به السوء» (المحجه البیضاء، ج 5، ص268).
[2] . سوره مائده، آیه 38.
[3] . سوره نور، آیه 2.
[4] . سوره حجرات، آیه 12.
[5] . وسایل الشیعه، ج 8، ص 608.
[6] . بقره، 178 و 179.
