قلب از دیدگاه قرآن یک ابزار شناخت نیز به حساب می‌آید. اساساً مخاطب بخش عمده‏ای از پیام قرآن دل انسان است، پیامی که تنها گوش دل قادر به شنیدن آن است و هیچ گوش دیگری را یارای شنیدن آن نیست. از این رو قرآن تأکید زیادی در حفظ و نگهداری و تکامل این ابزار دارد. در قرآن به کرّات به مسائلی از قبیل تزکیه نفس و روشنایی قلب و صفای دل برمی‏خوریم مانند:

رستگار شد کسی که قلب خود را از آلودگی‌ها پاک نگه داشت..[1]

سخن این‌ها را نخوان که کارهای ناشایست اینان بر روی قلب‌هایشان تیرگی‌ها و زنگارها قرار داده است..[2]

و درباره روشنایی قلب می‌گوید:

اگر راه تقوا و پاکی را پیش گیرید خدا نور روشنایی در قلب شما قرار می‌دهد..[3]

و یا در آیه‏ای دیگر:

کسانی که در راه ما با خلوص نیت کوشش کنند ما راه خود را بر روی آنها باز می‏کنیم..[4]

متقابلًا از اینکه کارهای ناشایست انسان روح او را تیره و کدر می‌کند و کشش‌ها و گرایش‌های پاک را از انسان می‌گیرد، به کرّات در قرآن سخن رفته است. از زبان مؤمنین می‌گوید:

پروردگارا! دل‌های ما را بعد از آنکه نور هدایت تاباندی گمراه مکن.[5]

و یا در وصف بدکاران:

چنین نیست بلکه ظلمت ظلم و بدکاری‌هایشان بر دل‌های آنها غلبه کرد.

چون از حق روی گردانیدند خدا هم دل‌هایشان را از اقبال به حق بگردانید.[6]

و یا از قفل زده شدن و مهر خوردن بر دل‌ها و قسی شدن قلب‌ها سخن می‌گوید:

بر دل‌هایشان پرده نهاده‏ایم که فهم نتوانند کرد.[7] و[8]

اینچنین خداوند دل‌های کافران را مهر خواهد کرد.[9]

پس دل‌هایشان زنگ قساوت گرفت و بسیار فاسق و نابکار شدند.[10]

همه این تأکیدها نشان می‌دهد که قرآن یک جوّ روحی و معنوی عالی برای انسان قائل است و لازم می‌داند که هر فردی این جوّ را پاک و سالم نگاه دارد. به علاوه از آنجا که در یک جوّ اجتماعی ناسالم تلاش فرد برای پاک ماندن اغلب عقیم و ناموفق خواهد بود، قرآن تأکید می‌کند که انسان‌ها تمام تلاش خود را برای تصفیه و تزکیه محیط اجتماعی خود به کار برند. قرآن صریحاً عنوان می‌کند که آن عشق‌ها و ایمان‌ها و بینش‌ها و گرایش‌های متعالی و آن اثرگذاشتن‏های قرآن و پندپذیری از آن و... همه بستگی به این دارد که انسان و جامعه انسانی از رذالت‌ها و دنائت‌ها و هواپرستی‏ها و شهوترانی‌ها دور بماند.

[1] . ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها﴾ سوره شمس، آیه 9.

[2] . ﴿كَلاَّ بَلْ رانَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ‏﴾ سوره مطفّفین، آیه 14.

[3] . ﴿إِنْ تَتَّقُوا اللَّـهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً﴾ سوره انفال، آیه 29.

[4] . ﴿وَ الَّذینَ جاهَدوا فینا لَنَهْدِینَّهُمْ سُبُلَنا﴾ سوره عنکبوت، آیه 69.

[5] . سوره آل‏عمران، آیه 8.

[6] . سوره صف، آیه 5.

[7] . سوره بقره، آیه 7 خداوند بر دل‌هایشان مُهر کرد و بر گوش و چشمشان پرده‏ای است.

[8] . سوره انعام، آیه 25.

[9] . سوره اعراف، آیه 101.

[10] . سوره حدید، آیه 16.