امر به معروف و نهی از منکر به دو وجه می‌‌‌شود؛ یکی به قهر و تسلط، مثل شکستن ساز و ریختن شراب و باز داشتن از زنا و لواط و امثال اینها. و شرط این وجه، عدالت و عدم صدور آن معصیت از امر و نهی کننده نیست.

و یکی دیگر به وعظ و نصیحت و ترسانیدن از خدا و عذاب، و ظاهر آن است که؛ چون با وجود فسق آن شخص، و ارتکاب خود، آن معصیت را در نصیحت او اثری نباشد، شرط باشد که: مردم او را مرتکب آن معصیت ندانند.

و آنچه گفتیم از برای هر کسی است که ملاحظه معصیتی را کند و بر آن مطلع‏شود. اما شخصی که خود را مكلّف می‌کند از برای اصلاح حال مردم، و ارشاد و هدایت ‏ایشان، و تبلیغ احکام شریعت، و بر مسند نیابت‏ حضرت سید المرسلین و ائمه معصومین: می‏نشیند باید متصف به صفت تقوی و عدالت و ورع و زهد باشد. و عالم به احکام کتاب خدا و احادیث ائمه هدی بوده، جامع شرایط حکم و فتوی باشد.

‏حضرت امام جعفر صادق7 در مصباح الشریعه به این شخص اشاره فرموده است که می‌‌فرماید: «هر که هوا و هوس خود را ترک نکرده، از آفات نفس ‏امّاره و شهوات آن دوری نجسته، و بر شیطان غلبه نکرده، و در پناه خدا وامان و نگاهداری او داخل نشده، صلاحیت امر به معروف و نهی از منکر را ندارد، زیرا که ‏هر که چنین نباشد، هر وقتی که امری از اوامر الهیه را ظاهر سازد حجت ‏بر خود اومی‏شود، و مردم به او یقین نمی‏کنند و خدای ـ تعالی ـ می‌‌فرماید: «آیا مردم را به خوبی ‏امر می‏کنید و خود را فراموش می‏نمائید؟ و خطاب به او می‏رسد که: ای خیانتکار! مخلوقات مرا نهی می‏کنی از آنچه خود به عمل می‏آوری و داخل آن گردیده‏ای؟!.»[1]

و بدان که: از برای چنین شخصی، یعنی کسی که بنای امر به معروف و نهی از منکر می‏گذارد و در صدد اصلاح حال مردم بر می‌آید، سزاوار است که خوش خلق و صاحب‏ صبر و حلم و قوی النفس باشد، که از سخن مردم مضطرب و اندوهناک نشود. و اگر در حق او چیزی گویند که لایق او نباشد متزلزل نگردد، زیرا که: مردم همگی تابع‏ هوا و هوس‏اند، و در پی رسیدن به لذات خود هستند. پس اگر ایشان را نهی کند، بر ایشان شاق و گران می‏باشد. و به این جهت، زبان خود را در حق او می‏گشایند و نسبت‏به او سخنانی‏می‏گویند، که لایق شان او نیست. و بسا باشد که در مقابل او گفتار یا کردار خلاف ادبی ‏نسبت‏ به او به عمل می‏آورند. پس باید دلی قوی داشته باشد که به اینها مضطرب نگردد و از جا در نرود. و باید با مردم مهربان باشد. و با ایشان به رفق و مدارا رفتار کند، چون‏پند و نصیحت‏به رفق و ملایمت، بهتر در دل جا می‌کند و بیشتر تاثیر می‏کند. و باید بی ‏طمع از مردم باشد. و قطع طمع و امید از ایشان نموده باشد، زیرا، کسی که طمع به‏ مال مردم دارد، یا امید ستایش و مدح به ایشان دارد نمی‏تواند اصلاح مردم کند و امر به معروف و نهی از منکر نماید.

گویند: «یکی از بزرگان در خانه گربه‏ای داشت و قصابی در حوالی او دکان داشت، وآن شخص هر روز از آن قصاب به جهت گربه خود پاره‏ای گوشت می‏گرفت. روزی ازآن قصاب معصیتی دید اول به خانه آمد و گربه را بیرون کرد بعد از آن به نزد آن‏ قصاب آمده وی را از آن معصیت منع کرد و نهی نمود و سخنان درشت ‏با او گفت.

قصاب گفت: گربه تو چیزی نمی‌خورد؟ (کنایه از اینکه تو دیگر به من احتیاجی نداری؟) گفت: تا گربه را بیرون نکردم و طمع از تو نبریدم‏ تو را نهی از منکر نکردم‏.»[2]

از حضرت رسول6 مروی است که: «صاحب امر به معروف باید عالم باشد به حلال و حرام، و از آنچه متعلق به نفس اوست. و در آنچه امر و نهی‏ می‏نماید فارغ شده باشد. و خیر خواه مردمان، و مهربان به ایشان باشد. و ایشان را به‏لطف و گفتار نیک به خوبی بخواند. و معرفت ‏به تفاوت اخلاق مردم داشته باشد، تا با هر کسی به نوعی که باید رفتار کند. و به مکرهای نفس مکّاره و کید شیطان، بینا و دانا باشد. هر اذیتی از مردم به او رسد بر آن صابر باشد، و در صدد مکافات ایشان نباشد.

شکایت از ایشان نکند و حمیت و عصبیت ‏به کار نبرد. و از برای نفس خود به غیظ نیاید و خشمگین نشود.

نیت ‏خود را از برای خدا خالص سازد و استعانت و یاری از او جوید. پس اگر مردم ‏نافرمانی کنند و با او جفا نمایند صبر کند. و اگر فرمان او برند و سخن او را قبول کنند شکر گزاری ایشان را کند. و امر خود را به خدا وا گذارد. و به عیب خود بینا باشد.»[3]