زندگی انسان در دنیا، آمیخته با مشکلات عجیبی است که اگر در مقابل آن بایستد و شکیبایی و مقاومت به خرج دهد، به یقین پیروز خواهد شد و اگر ناشکیبایی کند و در برابر حوادث زانو زند، هیچ گاه به مقصد نخواهد رسید.

منظور از «صبر» همان استقامت در برابر مشکلات و حوادث گوناگون است که نقطه مقابل آن «جزع»، بی تابی، از دست دادن مقاومت و تسلیم شدن در برابر مشکلات است. علاوه بر زندگی مادی، در زندگی معنوی نیز این مسئله وجود دارد. اگر انسان در برابر نفس سرکش و هوا و هوس‌‌ها و زرق و برق دنیا و جاذبه‌‌های گناه ایستادگی نکند و در طریق «معرفة اللّه» و اطاعت فرمان او با مشکلات نجنگد، هرگز به جایی نمی‌‌رسد.

قبلاً گفتیم علمای علم اخلاق، صبر را به سه دسته تقسیم می‌کنند:

1ـ صبر بر اطاعت؛ یعنی شکیبایی در برابر مشکلاتی که در راه اطاعت وجود دارد.

2ـ صبر بر معصیت؛ یعنی ایستادگی در برابر انگیزه‌‌های نیرومند و محرک گناه.

3ـ صبر بر مصیبت؛ یعنی پایداری در برابر حوادث تلخ و ناگوار و عدم برخورد انفعالی و ترک جزع و فزع.

«صبر» از مهم‌ترین ارکان ایمان است، امیر مؤمنان علی7 موقعیت صبر را در برابر ایمان، همانند موقعیت سر نسبت به بدن می‌دانند. در قرآن مجید نیز کمتر موضوعی را مانند صبر مورد تأکید قرار داده است. در حدود هفتاد آیه، از صبر سخن به میان آمده که بیش از ده مورد آن به شخص پیغمبر اسلام6
اختصاص دارد.

قرآن برای صابران، اجر فراوانی قائل شده؛ ﴿إِنَّما يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ﴾[1] و کلید ورود به بهشت، را صبر و استقامت شمرده است، آنجا که می‌گوید: «فرشتگان بر در بهشت به استقبال می‌آیند و به آنها می‌گویند: «﴿سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ﴾؛ «سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان، چه نیکو است سر انجام آن سرای جاویدان».[2]

در حدیث معروف نبوی که در بحث‌های آینده به آن اشاره خواهد شد؛ صبر نیمی از ایمان شمرده شده است.

بااین اشاره به سراغ آیات قرآن می‌رویم و تعبیرها و تأکیدهای قرآن را در مسئله صبر، مورد توجه قرار می‌دهیم:

1 ـ ﴿... إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ﴾؛[3] «... ما او (ایوب) را شکیبا یافتیم، چه بنده خوبی که بسیار بازگشت کننده (به سوی خدا) بود.»

2 ـ ﴿وَ جاؤُ عَلى‏ قَميصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ قالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَميلٌ وَ اللَّـهُ الْمُسْتَعانُ عَلى‏ ما تَصِفُونَ﴾؛[4] «و پیراهن یوسف را با خونی دروغین (آغشته ساخته، نزد پدر) آوردند. پدر گفت: «هوس‌‌های نفسانی شما این کار را برایتان آراسته! من صبر جمیل (شکیبایی خالی از ناسپاسی) خواهم داشت، و در برابر آنچه می‌گویید از خداوند یاری می‌طلبم!».

3 ـ ﴿وَ إِسْماعيلَ وَ إِدْريسَ وَ ذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِنَ الصَّابِرينَ﴾؛[5] «و اسماعیل و ادریس و ذوالکفل را (به یاد آور) که همه از صابران بودند.»

4 ـ ﴿قالَ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطيعَ مَعِيَ صَبْراً﴾؛[6] «(خضر) گفت: «تو هرگز نمی‌‌توانی با من شکیبایی کنی! (ولی موسی قول داد که شکیبا خواهم بود)».

5 ـ ﴿... قالَ الَّذينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّـهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَليلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثيرَةً بِإِذْنِ اللَّـهِ وَ اللَّـهُ مَعَ الصَّابِرينَ﴾؛[7] «... (گروهی از بنی اسرائیل) گفتند: «امروز ما توانایی مقابله با «جالوت» و سپاهیان او را نداریم»؛ اما آن‌‌ها که به روز رستاخیز ایمان (قوی) داشتند، گفتند: «چه بسیار گروه‌‌های کوچکی که به فرمان خدا بر گروه‌‌های عظیمی پیروز شدند!» و خداوند (همراه) با صابران (و یار استقامت کنندگان) است.»

6 ـ ﴿فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ ما يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلاَّ ساعَةً مِنْ نَهارٍ...﴾؛[8] «(ای پیامبر!) صبر کن، آن گونه که پیامران «اولواالعزم» صبر کردندو برای (عذاب) آنان شتاب مکن! هنگامی که وعده‌‌های (عذاب) را که به آنها داده شده، مشاهده کنند، (احساس می‌کنند که) گویی فقط ساعتی از یک روز (در دنیا) توقف داشتند!»

7 ـ ﴿فَاصْبِرْ صَبْراً جَميلاً﴾؛ [9] «پس «صبر» کن، صبری جمیل و زیبا (خالی از هر گونه ناسپاسی)».

8 ـ ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّـهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾؛ [10] «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! (در برابر مشکلات و مصائب و هوس‌‌های سرکش) استقامت کنید! و در برابر دشمنان (نیز) پایدار باشید و از مرزهای خود مراقبت نمائید و از خدا بپرهیزید، شاید رستگار شوید! ».

9 ـ ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّـهَ مَعَ الصَّابِرينَ﴾؛ [11] «ای افرادی که ایمان آورده اید! از صبر (و استقامت) و نماز، کمک بگیرید؛ (زیرا) خداوند با صابران است. ».

10 ـ ﴿قُلْ يا عِبادِ الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذينَ أَحْسَنُوا في‏ هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللَّـهِ واسِعَةٌ إِنَّما يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ﴾؛ [12] «بگو «ای بندگان من که ایمان آورده‌اید از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید، برای کسانی که در این دنیا نیکی کرده‌اند، پاداش نیکی است و زمین خدا وسیع است (اگر تحت فشار سران کفر بودید، مهاجرت کنید) که صابران اجر و پاداش خود را بی حساب دریافت می‌دارند!».

11 ـ ﴿سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ﴾؛ [13] «(فرشتگان در قیامت به آنان می‌گویند:) سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان، چه نیکوست عاقبت آن سرا (ی جاویدان)! ».

12 ـ ﴿أُوْلئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ يُلَقَّوْنَ فيها تَحِيَّةً وَ سَلاماً﴾؛ [14] «(آری) آنها (عباد الرَّحمن) هستند که درجات عالی بهشت، در برابر شکبیایی و صبرشان به آنان پاداش داده می‌شود و در آن با تحیت و سلام رو به رو می‌شوند! ».

13 ـ ﴿وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرينَ﴾؛ [15] «قطعاً همه شما (امت محمّد) را با چیزی از ترس، گرسنگی، و خسارت اموال و جانها و میوه‌‌ها، آزمایش می‌کنیم، به استقامت کنندگان (در برابر آزمایش‌‌ها) بشارت (پیروزی و پاداش بزرگ) ده!. ».

14 ـ ﴿... وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ﴾؛ [16] «ـ... آنها که یکدیگر را به حق سفارش کردند، به شکیبایی و استقامت توصیه نمودند! ».