قصاص اصطلاحی فقهی و به معنای مجازات مجرم، به تناسب جرم است. بشر در زمان‌های قدیم برای مجازات مجرمان حدی قائل نبود و ارتکاب جرم ناچیزی کافی بود تا در حق مجرم، مجازات نامحدودی اعمال شود. در شرایع الهی و ادیان آسمانی، قانون قصاص وضع شد که به موجب آن مجازات مجرم متناسب با جرم انجام شده مقرر گردید. اصل قانون قصاص موجب بازدارندگی از وقوع جرم می‌شود، چرا که اگر کسی بداند در مقابل هر جرمی که مرتکب شود، قصاص و مقابله‌ای به مثل خواهد داشت، از ارتکاب جرم دوری می‌کند. به همین دلیل قرآن کریم می‌‌فرماید:
﴿وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبابِ﴾ (ای صاحبان خرد قصاص برای شما موجب حیات و زندگی است. حکم قصاص با نزول آیات زیر برای مسلمین محرز شد:
﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثى بِالْأُنْثى، فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخيهِ شَيْءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانٍ ذلِكَ تَخْفيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَليمٌ﴾[1]؛ «ای کسانی که ایمان آوردهاید درباره کشتگان، بر شما حق قصاص مقرر شدهاست: آزاد، عوض آزاد و بنده، عوض بنده و زن، عوض زن و هر کس که از جانب برادر دینیاش یعنی ولی مقتول، چیزی در حق قصاص به او گذشت شود، باید از گذشت ولی مقتول به طور پسندیده پیروی کند و با رعایت احسان، خونبها را به او بپردازد. این حکم تخفیف و رحمتی از پروردگار شماست، پس هر کس، بعد از آن از اندازه درگذرد، وی را عذابی دردناک است.
در قرآن کریم دو دسته از آیات وجود دارد که بر اصل قصاص دلالت میکنند:
دسته اوّل آیاتی است که به اصل مقابله به مثل به صورت کلّی دلالت دارند که یکی از مصادیق آن مقابله به مثل در امور کیفری و جنایی است. این آیات عبارتاند از:
﴿وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّـهِ إِنَّهُ لا يُحِبُّ الظَّالِمينَ ... وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِكَ ما عَلَيْهِمْ مِنْ سَبيلٍ﴾؛[2] جزای هر بدی، بدی است همانند آن. .. بر کسانی که پس از ستمی که بر آنها رفته باشد انتقام میگیرند، ملامتی نیست.
﴿وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرينَ﴾؛[3] «اگر عقوبت میکنید، چنان عقوبت کنید که شما را عقوبت کردهاند. و اگر صبر کنید، صابران را صبر نیکوتر است.
﴿فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَيْكُمْ﴾؛[4] «پس هر کس بر شما تعدی کند به همان اندازه تعدیاش بر او تعدّی کنید.
[1] . سوره بقره؛ آیه 178.
[2] . سوره شوری؛ آیه40 و41.
[3] . سوره نحل؛ آیه 126.
[4] . سوره بقره؛ آیه 194.
