همان گونه که در مباحث گذشته اشاره شد، طبیعت زندگی دنیا این است که با موانع و مشکلات و آفات همراه می‌باشد. در مسیر انجام «بایدها» و «نبایدها» اغلب مشکلاتی است که اگر انسان از آنها نگذرد، به مقصد نمی‌‌رسد. در ضمن، همیشه آفات و مصائبی در کمین نعمت‌هاست که باعث از دست دادن آنها می‌شود، مصایبی در اموال و انفس و عزیزان و دوستان و مواهب دیگر.

انسان بدون صبر و استقامت، هم در جهات مثبت به جایی نمی‌‌رسد و هم در برابر عوامل منفی قادر به ایستادگی نیست. به همین دلیل، کلید اصلی پیروزی‌ها، صبر و شکیبایی است و از آنجا که دین مجموعه‌ای از بایدها و نبایدهاست، طاعات و ترک معاصی، بدون صبر و استقامت، بقا و دوامی ندارد؛ زیرا طبق بیان گذشته، صبر در برابر ایمان، همانند سر نسبت به بدن است.

از این رو، در بعضی از احادیث اسلامی (از جمله حدیثی از امیرمؤمنان7) نقل شده: «صبر و ظفر، قرین هم شمرده شده‌اند که به واسطه صبر، ظفر می‌آید»؛ «صبر مساوی با پیروزی است!».[1]

در آیات قرآن نیز شرط مهم پیروزی مجاهدان راه خدا را صبر و شکیبایی شمرده است: «هر گاه بیست نفر صبور و با استقامت از شما باشد، بر دویست نفر غلبه می‌کنند و اگر صد نفر باشند بر هزار نفر از کافران پیروز می‌گردند».[2]

چه نیرویی است که یک نفر را توانایی مقابله با ده نفر و صد نفر را توانایی مقابله با یک هزار نفر را می‌دهد. این نیرو همان صبر و استقامت است که در آیه به آن تصریح شده است.

افراد سست اراده و کم حوصله و کم استقامت، بسیار زود از میدان حوادث می‌گریزند، یا در برابر حجم مشکلات زانو می‌زنند. نه دنیا را بدون صبر و استقامت به انسان می‌دهند و نه آخرت را؛ به همین دلیل، اقوام و ملت‌هایی در جهان پیشرفت دارند که استقامت بیشتری داشته باشند.

در حالات علمای بزرگ ـ اعم از شخصیت‌های والای مذهبی که درهای علوم را گشودند یا دانشمندان علوم دیگر که به اختراعات و اکتشافات بزرگی نایل شدند ـ چیزی که بیش از هر چیز دیگر می‌درخشد، صبر و استقامت آنها است. گاهی یک دانشمند، برای کشف یک قانون علمی، ناچار است چند سال در انزوا در کتابخانه یا آزمایشگاه خود بماند تا موفّق به کشف آن شود.

حدیثی از علی7 نقل شده است: «کسی که بر مرکب صبر و شکیبایی سوار شود، به میدان پیروزی پای می‌نهد».[3]

باز از همان امام بزرگوار آمده است که «کلید پیروزی، داشتن صبر و شکیبایی است».[4]

از سوی دیگر، افراد کم صبر و استقامت، بسیار زود، آلودة انواع گناه می‌شوند، زیرا گناهان، جاذبه‌‌های نیرومندی برای نفس سرکش انسانی دارد و اگر مقاومت شدیدی در انسان نباشد، ایستادگی در برابر آن جاذبه‌‌ها ممکن نیست.

در حدیثی از امام صادق7 آمده است: «بسیار اتفاق افتاده که یک ساعت صبر و شکیبایی، سبب شادی طولانی شده است، و چه بسیار لذّت کوتاهی در یک ساعت، غم واندوه طولانی به بار آورده است».[5]

ممکن است در طول زندگی، انسان گرفتار خسارت‌‌ها و زیان‌‌های مادی، اجتماعی و یا معنوی شود؛ مثلا در مورد مرگ نزدیکان باید گفت: چنان نیست که دوستان و خویشاوندان همه با هم متولد شوند و همه با هم بمیرند، بعضی
زودتر و بعضی دیرتر، چشم از جهان می‌پوشند، آنها که زودتر می‌روند، بازماندگان را به داغ و فراق خود مبتلا می‌سازند. اگر انسان، صبور نباشد، به زودی سلامتش را از دست می‌دهد، از همه چیز زندگی مأیوس گشته و دست او از کار می‌ماند.

آری! این صبر است که با وجود تمام این حوادث ناگوار، به روح و قلب انسان توانایی ادامه حیات را می‌دهد.

در روایات سابق، بیان داشتیم که امام صادق7 ثواب شکیبایی شیعیان در برابر مصیبت‌ها و گرفتاری‌‌ها را برابر با پاداش هزار شهید دانستند که این امر، نشانگر همین معنی است.

خلاصه این که؛ درباره اهمّیت صبر و نقش آن در پیشبرد دین و دنیا، هر چه بیان شود کم است. به همین دلیل، تعبیرات بسیار بالایی را که در روایات اسلامی درباره پاداش صابران آمده است، نباید مبالغه پنداشت و در یک بیان کلی می‌توان به این روایت از امام باقر7 تمسک بجوییم: «هر کس صبر و شکیبایی کند، به خاطر آن به مقام روزه داران شب زنده دار می‌رسد و درجه شهیدی را که در پیشاپیش پیغمبر اکرم6 با شمشیر به دفاع پرداخته و شربت شهادت نوشیده است، را به دست می‌آورد».[6]

به گفته شاعر: