مجاهده که از شاخه‌های مرابطه است، عبارت از این است؛ که هر گاه انسان نفس خود را حسابرسی کند و ببیند گناهی مرتکب شده او را به مجازات‌هایی که ذکر شده تنبیه کند، و اگر بنگرد، در کسب فضیلت‌ها و اذکار و مستحبات سستی می‌کند با سنگین کردن اعمال و اوراد و مجبور کردن او به اقسام وظایفی که از او فوت شده و جبران آنچه در آن کوتاهی کرده وی را مورد عقوبت قرار دهد، چه آنهایی که برای خدا کار می‌‌‌کرده‌اند به همین گونه رفتار کرده‌اند.

شخصی نماز جماعت عصر از او فوت شد به خاطر آن، زمینی را که بهای آن صد هزار درهم بود صدقه داد، و دیگری هر گاه نمازی را به جماعت درک نمی‌‌کرد شبش را بیدار می‌ماند، و چنانچه نماز مغربش به تأخیر می‌افتاد تا دو ستاره طالع می‌شد دو بنده آزاد می‌کرد. از ابن ربیعه دو رکعت نماز فجر فوت شد بنده‌ای آزاد کرد.

برخی از آنان یک سال روزه یا حج پیاده یا صدقه دادن همه مالشان را بر خود واجب می‌کردند و همه آنها مرابطه و پاسداری نفس و مجازات آن به چیزهایی است که رستگاری او در آنهاست.

در مصباح الشریعه از امام صادق7 نقل شده که فرموده است: خوشا به حال بنده‌ای که با نفس خویش و هوس‌های آن مجاهده کند هر کس لشگر هوای نفس را شکست دهد به خشنودی خدا دست یافته، و آن که عقلش با مجاهده و تسلیم و فروتنی در برابر حق، «هوای نفس» امّاره‌اش را زیر پا گذارد پیروزی بزرگی به دست آورده است.

چه میان بنده و خداوند هیچ حجابی تاریک‌تر و وحشتناک‌تر از نفس و خواهش‌های آن وجود ندارد، و برای سرکوب و قطع آنها سلاحی برنده‌تر و مؤثرتر از اظهار نیاز و خشوع به درگاه الهی و گرسنگی و تشنگی روز و بیداری شب یافت نمی‌شود. کسی که دارای این اوصاف باشد اگر بمیرد شهید مرده و اگر زنده باشد و استقامت ورزد سرانجام او رسیدن به رضوان اکبر است.

خداوند فرموده است: ﴿وَ الَّذينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّـهَ لَمَعَ الْمُحْسِنينَ﴾[1] هنگامی که کسی را یافتی که بیش از تو در این راه در کوشش و تلاش است، نفس خویش را توبیخ و سرزنش کن تا بیشتر از او به سعی و مجاهده پردازد اوامر و نواهی خداوند را لگام نفس خویش قرار ده و آن را ـ مانند کسی که اسب گریزپا را رام و تربیت می‌کند و در هر گام آغاز و انجام آن را به درستی می‌سنجد ـ به حرکت در آور.

پیامبر خدا6 آن قدر نماز گزارد تا دو پایش آماس کرد، و می‌فرمود: «آیا بنده‌ای شکرگزار نباشم؟» منظور آن حضرت این بود که امتش عبرت گیرد و از مجاهده و عبادت و ریاضت در هیچ حالی غفلت نورزد. علاوه بر این هر گاه انسان حلاوت عبادت خداوند را بیابد و برکات آن را ببیند و از انوار آن روشنی کسب کند، حتی یک ساعت از عبادت باز نمی‌ایستد اگرچه تنش را تکه تکه کنند بی‌شک آنهایی که از عبادت رو بر می‌گردانیده‌اند جز محرومیت آنها از عصمت و توفیقی که پیشینیان از آنها برخوردار بوده‌اند سببی ندارد. از ربیع بن خثیم پرسیدند چرا شب نمی‌‌خوابی پاسخ داد: برای آن که از غلبه خواب می‌ترسم.[2]